تحلیل گفتمانی شعر حافظ براساس مربع ایدئولوژیک ون دایک (تحلیل موردی غزل با مطلعِ «ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم»)

  در این مقاله غزلی مشهور از حافظ براساس مربع ایدئولوژیک ون‌دایک (زبانشناس و استاد تحلیل گفتمان) به اجمال بررسی می‌شود و بر اساس برخی عوامل گفتمان‌مدار مورد تحلیل و تفسیر صوری و محتوایی قرار می‌گیرد و تحلیل می‌شود که چگونه حافظ در ضمن غزلی به صورت تقابلی ویژگیهای مثبت «ما« (حافظ، عارفان) را برجسته کرده، و به طور ضمنی ویژگی های منفی «دیگران» (طبقات حاکم و مطرح جامعه) را تشخص بخشیده، و صفات منفی «خود» و ویژگیهای مثبت «دیگران» را کم اهمیت جلوه داده است؛ چهار رکنی که از محورهای اساسی نظریۀ ون‌دایک در تحلیل متون و گفتارهاست. هدف اصلی این پژوهش، شناخت بیشتر و مصداقی دیدگاه‌های اخلاقی-اجتماعی حافظ و روزگار او از لابه‌لای اشعار است که کم و بیش از دید نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی قابل ارزیابی است.روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی (کیفی) است و داده‌های آن با استفاده از شیوۀ کتابخانه‌ای انجام شده‌است؛ از جمله نتایج پژوهش این است که با معرفی شیوه ها و شگردهای زبانی و بلاغی حافظ در بیان مسائل اخلاقی و انتقادی، دغدغه‌های بزرگ انسانی و اجتماعی او معرفی شود که با رویکردی اصلاحی، دین مدار و حق محور انجام می گیرد. حافظ در این راه با استفاده از بیان مستقیم و غیرمستقیم و به کارگیری واژگان و نحو و شگردهای بلاغی مناسب بویژه به کارگیری هنرمندانه تقابلها و تضادها و انواع کنایات و تناسبات لفظی و معنایی، گفتمان انتقادی خود را شکل داده است. او با برجسته کردن ویژگیهای مثبت ما مثل دوری از بدگویی و بداندیشی و دوری از ناحق و امثال آن از ویژگیهای منفی دیگران مثل بد گفتن و بد شنیدن، بد اندیشیدن و عیبگویی و تهمت زدن، و اهل ریا و غرور بودن انتقاد کرده است.

discourse analysis of hafez's poem based on van dijk ideological square (a case analysis of ghazal with the informant we should not say bad things and do not want to do bad things.)

in this article, a famous sonnet by hafez is briefly analyzed based on van dijk’s (professor of discourse analysis) ideological square & based on some discursive factors, it is analyzed and interpreted in terms of form and content and it is analyzed how hafez highlighted the positive characteristics of we (hafez, mystics) while writing a lyric. and he has distinguished the negative characteristics of others (the kings). and he has shown the negative qualities of self and the positive qualities of others and he shows that they are less important. these four cases are the basic cases of van dijk’s theory in the analysis of texts and speeches. the main goal of this research is to know more about the moral and social views of hafez and his time through the poems that from the point of view of the theory of critical discourse analysis, it has been evaluated.     the method of this research is descriptive-analytical (qualitative) and its data was collected using the library method. among the results of the current research is this that by introducing the linguistic and rhetorical methods of hafez & in expressing moral and critical issues, his great human and social concerns should be introduced. in this way, hafez has expressed his critical discourse by using direct and indirect expression, and by using appropriate vocabulary and syntax and rhetorical ironics. he criticizes us by highlighting our positive qualities such as avoiding bad language and prejudice and avoiding wrongdoing, and he has talked about the negative characteristics of others such as saying bad things and hearing bad things, thinking bad things and slandering.