ارائه و تحلیل شبکه مضامین چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران

حکمرانی و نظارت شرعی از ارکان بازارها و موسسات مالی اسلامی است. نظارت شرعی بازار سرمایه ایران در سال 1386 با تصویب دستورالعمل تاسیس و فعالیت کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار شکل گرفت. این کمیته اقدامات ارزشمندی در راستای انطباق بازار سرمایه با شریعت داشته ‌است؛ ولی همچنان، پیاده‏سازی نظارت شرعی با چالش‏های متعددی مواجه است که ضرورت شناسایی و تحلیل چالش‏های یادشده و ارائه راهکارهای مقتضی را برجسته می‏‏کند. این پژوهش با استفاده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته با دوازده خبره و روش تحلیل مضمون، چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی نظارت شرعی را شناسایی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد چالش‌های اصلی در 15 محور کلیدی شامل ساختار الگوی فعلی نظارت شرعی، دامنه نظارت، ترکیب و دوره فعالیت اعضا، تعارض منافع، سازوکار جایگزینی و خاتمه همکاری، فرایند بررسی موضوعات، آموزش و فرهنگ‌سازی، عملکرد دبیرخانه فقهی، عملکرد اداره مطالعات اسلامی، عملکرد کارگروه فرعی بازار سرمایه قم، ارزیابی ابزارهای مالی جدید، پاسخگویی به شبهات فقهی، تربیت و نگهداشت نیروی انسانی، ارتباطات و تعاملات و احراز صلاحیت اعضا قابل بررسی هستند. در این پژوهش، راهکارهای متناسب با هر چالش نیز ارائه شده است. مقدمه و بیان مسئله: در سال‌های اخیر، توسعه و پیچیدگی بازار سرمایه ایران، همراه با ضرورت رعایت اصول شریعت در فعالیت‌های مالی، نظارت شرعی را به یک نیاز اساسی تبدیل کرده است. این نظارت، افزون‌بر انطباق با موازین اسلامی، در ارتقای شفافیت و سلامت مالی بازار نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. در سطح بین‌المللی، نهادهایی مانند هیئت خدمات مالی اسلامی (ifsb) و سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی (aaoifi) استانداردهایی را برای حکمرانی و نظارت شرعی تدوین کرده‌اند که موجب تقویت اعتماد عمومی به بازارهای مالی اسلامی شده است. نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران از سال 1386 و با تصویب دستورالعمل تاسیس کمیته تخصصی فقهی آغاز شد. با وجود پیشرفت‌ها، اجرای این نظارت همچنان با چالش‌های متعددی در سطوح تنظیم‌گری و موسسات مالی اسلامی روبه‌رو است. برخی پژوهش‌ها به بررسی این چالش‌ها پرداخته‌اند؛ اما در این تحقیق، با استفاده از رویکردی دقیق‌تر، مشکلات شناسایی و راهکارهای عملیاتی ارائه می‌شود. این پژوهش ابتدا مبانی نظری نظارت شرعی را بررسی و سپس با استفاده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته با خبرگان و روش تحلیل مضمون، چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی آن را در قالب شبکه مضامین شامل سطوح سه‌گانه فراگیر، سازمان‌دهنده و پایه ارائه می‌کند. هدف این پژوهش، ارائه و تحلیل چالش‏ها و راهکارهای پیاده‏سازی نظارت شرعی با هدف بهبود نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران است.روش‌شناسی پژوهش: این پژوهش از نوع کیفی و کاربردی است که داده‌ها با استفاده از مطالعه اسنادی و مصاحبه با خبرگان جمع‌آوری شده و مبتنی‌بر روش تحلیل مضمون است. این روش برای شناسایی، تحلیل و سازمان‌دهی الگوهای کیفی است که داده‌های پراکنده را به اطلاعاتی ساختاریافته تبدیل می‌کند. این پژوهش از شبکه مضامین به‌عنوان چهارچوب تحلیلی استفاده کرده که شامل سه سطح مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر است. برای پاسخ به سوال پژوهش درباره چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران، گام‌های زیر طی شده است:طراحی و اصلاح سوالات مصاحبه براساس مطالعه اسنادی؛مصاحبه عمیق نیمه‌ساختاریافته با 12 خبره از طریق روش نمونه‌گیری هدفمند غیرآماری، تا رسیدن به کفایت نظری؛تحلیل داده‌ها با نرم‌افزار maxqda 2020 و استخراج مضامین در سه سطح؛بازبینی مضامین طی چهار مرحله که در دو دور آخر تغییری ایجاد نشد و کفایت حاصل شد؛استخراج 893 کد نهایی شامل 2 کد فراگیر (آسیب‌شناسی و راهکارها)، 32 مضمون سازمان‌دهنده و 176 مضمون پایه؛ترسیم و تحلیل شبکه مضامین برای ارائه تصویری ساختاریافته از چالش‌ها و راهکارهای نظارت شرعی.یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد چالش‌های اصلی در 15 محور کلیدی شامل ساختار الگوی فعلی نظارت شرعی، دامنه نظارت، ترکیب و دوره فعالیت اعضا، تعارض منافع، سازوکار جایگزینی و خاتمه همکاری، فرایند بررسی موضوعات، آموزش و فرهنگ‌سازی، عملکرد دبیرخانه فقهی، عملکرد اداره مطالعات اسلامی، عملکرد کارگروه فرعی بازار سرمایه قم، ارزیابی ابزارهای مالی جدید، پاسخگویی به شبهات فقهی، تربیت و نگهداشت نیروی انسانی، ارتباطات و تعاملات و احراز صلاحیت اعضا قابل بررسی هستند. در این پژوهش، راهکارهای متناسب با هر چالش نیز ارائه شده است. این راهکارها شامل ایجاد سازکارهای برای استفاده از مشاوران شرعی، ارتقای دامنه نظارت و ایجاد نظارت شرعی پسینی، ضابطه‌مند کردن احراز صلاحیت اعضای کمیته فقهی، برنامه‌ریزی جهت ارتقای سواد مالی اسلامی و شرعی سرمایه‌گذاران، ایجاد سامانه پاسخگویی شرعی و بهبود ساختار و عملکرد کارگروه‌هاست.بحث و نتیجه‌گیری: تحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد برای بهبود کارآمدی نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران، اتخاذ راهکارهای مناسب در هر یک از این محورها ضروری است. براساس نتایج پژوهش، پیشنهادهای سیاستی و اجرایی برای بهبود نظارت شرعی در بازار سرمایه ایران شامل تدوین دستورالعمل‌های مشاوران شرعی برای رعایت موازین شرعی، تدوین شاخص نظارت شرعی برای رتبه‌بندی نهادهای مالی و ناشران، ایجاد سامانه پاسخگویی شرعی، و اصلاح دستورالعمل کمیته فقهی سازمان بورس، همچنین، پیشنهادهایی جهت افزایش شفافیت در فرایندهای کمیته فقهی و مدیریت تعارض منافع، همراه با الزام به ارائه گزارش عملکرد دوره‌ای و تقویت ارتباطات بین‌المللی است. در کنار این، ایجاد سازوکارهای لازم برای نظارت بر اجرای مصوبات کمیته فقهی، تهیه چک‌لیست نظارت شرعی و بهبود پیاده‌سازی موازین شرعی در بازار سرمایه نیز ازجمله راهکارهایی است که می‌تواند به ارتقای کارآمدی نظارت شرعی کمک کند.

presentation and analysis of the theme network of challenges and solutions for implementing shariah supervision in iran’s capital market

introduction and objectives: shariah governance and supervision are key components of islamic financial markets and institutions. this supervision not only ensures compliance with islamic principles but also plays a crucial role in enhancing market transparency and financial integrity. internationally, organizations such as the islamic financial services board (ifsb) and the accounting and auditing organization for islamic financial institutions (aaoifi) have developed standards for governance and sharia supervision, which have strengthened public trust in islamic financial markets. shariah supervision in iran’s capital market began in 2007 with the approval of the guidelines for establishing and operating the specialized fiqh committee of the securities and exchange organization. this committee has made significant efforts to align the capital market with shariah principles; however, the implementation of shariah supervision still faces numerous challenges, highlighting the need to identify, analyze, and propose appropriate solutions for these challenges. this study first examines the theoretical foundations of sharia supervision and then, through semi-structured interviews with experts and the thematic analysis method, presents the challenges and solutions for its implem entation in the form of a theme network, including the overarching, organizing, and basic levels. the aim of this research is to present and analyze the challenges and solutions for implementing shariah supervision with the goal of improving shariah supervision in iran’s capital market.methodology: this research is qualitative and applied in nature, conducted using documentary studies and interviews with 12 experts, and the data were analyzed through the thematic analysis method. thematic analysis is a method for identifying, analyzing, and organizing qualitative patterns that transform scattered data into structured information. the research uses the theme network as an analytical framework, which includes three levels of basic, organizing, and overarching themes. to answer the research question regarding the challenges and solutions for implementing shariah supervision in iran’s capital market, the following steps were undertaken:design and revision of interview questions based on documentary study.semi-structured interviews with 12 experts using purposive sampling until theoretical saturation was achieved.data analysis using maxqda 2020 software and extraction of themes at three levels.review of themes in four stages, with no changes in the last two rounds, achieving theoretical saturation.extraction of 893 final codes, including 2 overarching codes (diagnosis and solutions), 32 organizing themes, and 176 basic themes.visualization and analysis of the theme network to provide a structured overview of the challenges and solutions for shariah supervision.results: the findings indicate that the main challenges can be grouped into 15 key areas, including the structure of the current shariah supervision model, scope of supervision, composition and tenure of members, conflict of interest, mechanisms for replacing and terminating members, the process of reviewing issues, education and cultural development, the performance of the fiqh secretariat, the performance of the islamic studies department, the performance of the sub-committee on capital market in qom, evaluation of new financial instruments, responding to fiqh doubts, training and retention of human resources, communication and interactions, and the qualification of members. the study also proposes solutions corresponding to each of these challenges.