جغرافیای تاریخی و شهری همدان در سده‌های نخستین اسلامی

پیش‌فرض بنیادین این نوشتار، توسعه شهرهای ایران در نخستین سده‌های اسلامی است. یکی از پیامدهای چنین پیش‌فرضی، مسیله حدود جبال و موقعیت همدان در آن می‌باشد. می‌دانیم که با وجود شهرهای اصفهان و ری، همواره همدان مرکز جبال معرفی شده است و این امر همراه با آشفتگی در تعیین حدود جبال، بررسی این حدود را برای فهم موقعیت همدان پراهمیت می‌سازد. عواملی همچون گسترش شهرهای تازه و رشد شتابان شهری، در تغییر حدود، گسترش و شکل‌گیری بافت اجتماعی و اقتصادی شهرهای کهن، از جمله همدان نقش داشته‌اند.نتیجه این پژوهش را در چند گزاره می‌توان خلاصه کرد: همدان مرکز ناحیه‌ای بود که به معنای خاص، جبال نامیده می‌شد و از اواخر دوره ساسانی به راه افول افتاد و به رغم رشد نسبی در سده‌های نخستین اسلامی، جایگاهی فروتر از ری و اصفهان داشت و سرانجام، شهری بود گسترده و غیرمتمرکز که رشد پرشتاب در آغاز دوره اسلامی بر بافت شهری و اجتماعی آن تاثیر نهاد.