زمینه‌ها و قالب‌های بازتاب باورها و شعائر شیعی در معماری ایران (قرون هشتم و نهم هجری)

در سده‌های هشتم و نهم هجری قمری با روی کار آمدن حکومت ایلخانان و تیموریان و در پیش گرفتن سیاست تسامح‌گرایانه از سوی آنان، فصل تازه‌ای از حیات اجتماعی و سیاسی برای شیعیان رقم خورد. شیعیان رفته‌‌رفته از حالت تقیه و انزوا خارج شدند و به نشر افکار‌ خود در زمینه‌های مختلف، ازجمله معماری و هنرهای وابسته بدان پرداختند. بنابراین، آثار معماری جایگاهی ویژه در عرصه‌ شناسایی اندیشه‌ها و باورهای مذهبی و دینی شیعیان این دوره دارند. پژوهش حاضر ضمن شناسایی زمینه‌ تاریخی باورها و شعائر شیعی در معماری ایرانی، به‌دنبال پاسخ به این پرسش‌ است که هنرمند شیعی چگونه باورهای خود را در معماری منعکس کرده و برای انتقال آنها از چه ابزار و قالبی بهره برده است؟ برای پاسخ به این پرسش، روش‌ تحقیق تاریخی به‌کار گرفته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که باورهای مذهبی تشیع، هم در ظاهر و هم در باطن آثار و بناهای معماری این دوره تاثیر گذاشته است. هنرمند شیعی کوشیده است اندیشه و باورهای خود، همچون ارادت به ائمه‌ اطهار، به‌ویژه امام علی، شهادتین، صلوات کبیره و موضوعاتی مانند آیات قرآنی و اسمای الهی، و احادیث و روایات قدسی و نبوی را از لابه‌لای نورها و رنگ‌ها، کتیبه‌ها و نقوش شمسه‌ متجلی سازد. افزایش نمودِ شعارها و باورهای شیعی نیز با تحولات سیاسی و اجتماعی این قرون، یعنی سقوط خلافت عباسی، تسامح مذهبی مغولان و نیز رشد تصوف و پیوند آن با تشیع، ارتباط تنگاتنگی داشته است.