بیت‌الحکمه مامون و عوامل شکل‌گیری و افول آن با محوریت نقش جریان اعتزال

«بیت‌الحکمه» مامون کتابخانه‌ای سلطنتی بود که در عصر اول عباسی همزمان با خلافت هارون عباسی (170193ق) و وزارت خاندان برامکه در سال 187ق/803م تاسیس شد و در دوران خلافت مامون تا متوکل (198232ق) به اوج شکوفایی رسید و از عصر متوکل (232247ق) رو به افول نهاد. جریان اعتزال در شکل‌گیری، رونق و افول بیت‌الحکمه مامون نقش بسزایی داشت. این پژوهش با هدف ارائه تصویری از نقش جریان اعتزال در شکل‌گیری بیت‌الحکمه ازیک‌سو و فروکاهش رونق آن ازدیگرسو، به عوامل موثر در شکل‌گیری و فروپاشی آن به شیوة توصیفی تحلیلی با تمرکز بر نقش اندیشه و جریان اعتزال می‌پردازد. براساس یافته‌های تحقیق، مقابله با نفوذ علمی و معنوی اهل‌بیت‰، با به جریان انداختن حرکت‌های جدید علمی و گرایش شدید مامون و خلفای پس از وی تا متوکل به اندیشه اعتزال از جمله عوامل شکل‌گیری بیت‌الحکمه بود. کاهش رونق نهضت ترجمه، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسترده مامون در دفاع از اندیشه‌های اعتزالی، سخت‌گیری‌های فراوان نسبت به مخالفان اعتزال، سیاست‌های ضداعتزالی متوکل، اطرافیان او و خلفای پس از وی، ترویج حدیث‌گرایی به‌جای خردگرایی که شالوده جریان اعتزال بود و عدم تسامح و تساهل خلفای پس از مامون با اندیشمندان و علمای مذاهب گوناگون و به‌ویژه معتزله به‌لحاظ اعتقادی موجب افول بیت‌الحکمه مامون شد. البته شکل‌گیری قدرت‌های نیمه متمرکز و گاه کاملاً مستقل در شرق و غرب خلافت عباسیان و تقابل آنان با دستگاه خلافت را نیز به‌عنوان عامل سیاسی نمی‌توان نادیده گرفت.