اعتبارسنجی سه گزارش سیاسی درباره میرزای نائینی؛ ارتباط نزدیک با سید‌جمال‌الدین اسدآبادی و حکم به اعدام شیخ‌فضل‌الله نوری و ملاقربانعلی زنجانی

در این مقاله سه گزارش سیاسی درباره میرزای نائینی، با روش تاریخی (توصیفی و تحلیلی) مورد پژوهش قرار گرفته است: 1. روابط نزدیک و صمیمی میان میرزای نائینی با سید‌جمال‌الدین اسد‌‌آبادی؛ 2. صدور اجازه از سوی میرزای نائینی برای اعدام شیخ ‌فضل‌الله نوری و جعل تلگراف به نام آخوند خراسانی؛ 3. تشکیل جلسه با محوریت آخوند خراسانی جهت تصمیم‌گیری درباره ملاقربانعلی زنجانی که براساس آن، میرزای نائینی به لزوم اعدام ملاقربانعلی نظر داد و در تلگراف آخوند مطالبی اضافه کرد. نتایج تحقیق درباره این سه گزارش چنین است: 1. اصل آشنایی و ارتباط میان سیدجمال و میرزای نائینی صحیح است؛ اما وجود «رابطة بسیار صمیمی و گرم» میان اسدآبادی و نائینی و رفت‌و‌آمد مکرر سیدجمال نزد نائینی، نادرست و دست‌کم محل تردید است؛ 2. گزارش دوم از اساس کذب و دروغ است؛ 3. دربارۀ محتوای گزارش سوم، همانند گزارش اول، باید تفکیک قائل شد. بخشی از مطالب آن، که به نوعی در برخی منابع دیگر نیز آمده، صحیح است؛ اما بخشی دیگر از آن قابل تردید و انکار می‌باشد. براین‌اساس، اینکه میرزای نائینی نظرش بر اعدام ملاقربانعلی بود و در تلگراف آخوند مطالبی اضافه کرده بود، پذیرفته نیست.