معیارشناسی نظام کارگزاری خلفای سه‌گانه

شناخت معیارهای گزینش کارگزاران در هر نظام حاکمیتی، سنجه‎ای مهم برای دستیابی‌ به گرایش‎ها، بینش‎ها و رویکردهای صاحبان قدرت و ارزیابی عملکرد آنان است. در سنت نبوی سه شاخص اصلی توانایی، دانایی و امانت‎داری، از مهمترین معیار‎های انتخاب کارگزاران بیان شده است.این نوشتار با توصیف نظام کارگزاری خلفای سه‎گانه و خاستگاه قبیله‎ای آنان و تحلیل داده‎های تاریخی، به پنج معیار اساسی آنان در گزینش کارگزاران دست یافته است که عبارت‌اند از: قرشی‎گرایی، همکاری و هم‌پیمانی سیاسی، ترجیح کارآمدی بر تعهد دینی و اخلاقی، اموی‎گرایی، هاشمی نبودن. به نظر می‌رسد، روح حاکم بر عملکرد خلفا دراین‌باره سنت‎ها و ارزش‎های قبیله‎ای بود؛ بنابراین قریش، به‎ویژه اشراف (امویان) و وفاداران سیاسی آنان، مهم‌ترین مناصب را تصاحب کردند؛ ضمن آنکه بی‎توجهی خلفا به صلاحیت‎های اخلاقی، در عدم باور آنان به سیرۀ سیاسی نبوی ریشه داشت. خلفا همچنین به دلیل هراس از به‎خطر افتادن مقام خلافت‎، از واگذاری امور به بنی‌هاشم و حامیان آنها خود‎داری می‎کردند. برون‎داد اصلی معیارهای یادشده، حذف اهل‎بیت پیامبر صل الله و آله و سلم و حامیان آنان، بزرگان انصار و بسیاری از مخالفان سیاسی از دایرۀ گزینش و کارگزاری خلفا بود.