بررسی معاهدات نبوی با تکیه بر دو اصل «دوسویه بودن تعاملات» و «عدم تحمیل دین»

جامعۀ عرب متشکل از تعداد زیادی گروه‌های مستقل سیاسی و اجتماعی بود که بر پایۀ نظام قبیله‌ای زندگی می‌کردند. به مقتضای زندگی قبیله‌ای، نظام هم‌پیمانی در میان آنان رواج فراوان داشت و از عوامل قوت قبایل به‌شمار می‌آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در دعوت فراگیر خود، از ظرفیت‌های مطلوب و موثر جامعه استفاده می‌کردند. مکتوبات برجای‌مانده درباره‌ عهد نبوی بیانگر حسنِ تعاملات ایشان با قبایل گوناگون است. با بررسی این قراردادها و شرایط تحقق آنها، می‌توان شاخص‌های متعددی را به دست آورد. در این نوشتار، دو اصل محوری موضوع تحقیق قرار گرفته است: این قراردادها بر اساس تعاملی متقابل منعقد شده‌اند؛ و طرف مقابل آنها نیز فقط مسلمانان نبوده‌اند. با محور قرار دادن این دو ویژگی، برخی معاهداتی بررسی می‌شوند که کمتر بدان‌ها توجه شده است. حاصل این بررسی نشان می‌دهد که اصولی عدالت‌بنیان و منشی مبتنی بر عدم تحمیل دین در روابط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با دیگران حاکم بوده است. گفتنی است که در درازمدت جامعه مبتنی بر اخوت دینی، جایگزین نظامی قبیلگی شد و امت اسلامی به وجود آمد.