اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی منطقه چمستان، استان مازندران

سابقه و هدف: منطقه چمستان در غرب استان مازندران از لحاظ اکولوژیکی و فرهنگی از تنوع ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا، این مطالعه با هدف بررسی و ثبت دانش اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی منطقه چمستان در استان مازندران انجام شد. در این منطقه تاکنون گزارش اتنوبوتانی ثبت نشده است و شناسایی و معرفی گیاهان دارویی می‌تواند به بهبود شرایط بهداشتی و درمانی این منطقه کمک کند. مواد و روش‌ها: اطلاعات اتنوفارماکولوژیکی گیاهان دارویی این منطقه با استفاده از پرسش‌نامه نیمه‌ساختار‌یافته، در بهار 1402 جمع‌آوری شد. شهر چمستان در حاشیه جنگل‌های طبیعی شمالی قرار دارد. پس از تقسیم‌بندی شهر به دو بخش شهری و روستایی و با استفاده از اطلاعات راهنمایان محلی، نمونه‌هایی از منطقه انتخاب شد و اطلاعات با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته، بحث‌های گروهی و پیاده‌روی میدانی جمع‌آوری گردید. در کل 24 نفر (13 مرد و 11 زن) در این مطالعه شرکت کردند که از این 24 نفر، 20 نفر به‌طور تصادفی انتخاب شدند و 4 نفر از مطلعان کلیدی به‌صورت هدفمند انتخاب شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها، از پرسش‌نامه نیمه‌ساختاریافته، بحث‌های گروهی و پیاده‌روی میدانی استفاده شد. مشخصات جمعیتی افراد شامل سطح تحصیلات، جنسیت، گروه سنی ثبت شده و در نظر گرفته شد. هدف اصلی از این مطالعه، دستیابی به دانش بومی و کاربردهای سنتی برای شناسایی نمونه‌های دارویی است. برای این منظور، اطلاعات از افراد بومی منطقه، عطارها و افراد آگاه در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی جمع‌آوری و مصاحبه‌های لازم انجام شد. برای بررسی کمّی اطلاعات اتنوبوتانیکی دانش بومی گیاهان دارویی، با استفاده از نرم‌افزار (ms excel 2021) طبقه‌بندی شده از الگوهای آماری توصیفی شامل فراوانی نسبی نقل قول‌ها، ارزش استفاده و شاخص اجماع مطلعان استفاده گردید. نتایج: در این مطالعه گیاهان دارویی جمع‌آوری شده متعلق به 21 خانواده بود که سهم خانواده‌های lamiaceae، rosaceae، apiaceae، amaryllidaceae و brassicaceae با 28.6، 19، 19، 14.3 و 9.5 درصد بیشتر است. بیشترین فراوانی نسبی نقل‌قول به‌ترتیب مربوط به آویشن، گل‌گاوزبان، گزنه و تِرِم است. در طبقه‌بندی بین‌المللی مراقبت‌های اولیه، بیشترین توافق اطلاعات مربوط به سه گروه بیماری‌های گوارشی، عصبی و کلیه بود. همچنین بیشترین قسمت دارویی مورد استفاده گیاهان در این منطقه اندام هوایی (برگ و گل) با 30 و 13 درصد و کمترین قسمت دارویی مورد استفاده پوست و ریشه گیاهان با 3% بوده است. براساس یافته‌های این مطالعه، بیشترین فراوانی نسبی نقل‌قول (rfc) به‌ترتیب مربوط به آویشن، گل گاوزبان، گزنه و تِرِم بود. توافق بیشترین میزان اطلاعات در مورد بیماری‌های گوارشی، عصبی و کلیه با مقادیر ifc (0.6، 0.5 و 0.3) بین اطلاع‌رسانان مشاهده شد. بیشترین گزارش مصرف از گونه‌های آویشن (thymus serpyllum)، گل گاوزبان (echium amoenum)، گزنه (urtica dioica) و پونه کوهی (mentha mozaffariani) است. گیاهان خانواده lamiaceae معمولاً اثرهای مثبتی روی مشکلات گوارشی دارند. علاوه‌بر مصرف دارویی، مردم شهر چمستان از گیاهان زیادی به‌عنوان سبزی به‌صورت خام و یا ترکیب با پلو استفاده می‌کنند که تمامی گیاهان مانند اوجی (mentha pulegium)، الیما (allium ampeloprasum)، برف لیم (ficaria fascicularis)، والک (allium ursinum)، اسا (rumex elbursensis) و آشکنی (amaranthus retroflexus) از نظر مواد موثره هم بسیار غنی هستند.نتیجه‌گیری: در این منطقه، به‌دلیل تنوع و غنای بالای گیاهان دارویی و ارتباط نزدیک مردمان بومی با طبیعت، استفاده گسترده از گیاهان درمانی و تامین نیازهای زندگی مورد انتظار بود. اما انتقال دانش بین نسل‌ها به‌طور کامل انجام نشده، احتمالاً به‌دلیل تغییرات در سبک زندگی مردم و شهرنشینی است. با توجه به فلور غنی و دانش بومی محلی، توصیه می‌شود که اقدامات حمایتی برای شناسایی، حفظ و افزایش تعداد گونه‌های دارویی ارزشمند انجام شود. جمع‌آوری و ثبت دانش این منطقه، به‌ویژه از افراد مسن، بسیار ضروری به‌نظر می‌رسد.

ethnopharmacology of medicinal plants in chamestan region, mazandaran province

background and objectives: the chamestan region, located in mazandaran province, boasts unique ecological and cultural diversity. in this context, the present study aimed to investigate and document the ethnopharmacological knowledge of medicinal plants in the chamestan area. no previous ethnobotanical reports have been recorded in this region, making the identification and introduction of medicinal plants crucial for improving healthcare and treatment conditions in the area. this research can contribute significantly to the local community’s well-being and medical practices.methodology: ethnopharmacological information about medicinal plants in this region was collected using a semi-structured questionnaire in 1402 (solar hijri calendar). chamestan is situated on the outskirts of the northern natural forests. the city was divided into urban and rural sections, and samples were selected from the area with local guides. data were gathered through semi-structured interviews, group discussions, and field walks. a total of 24 participants (13 men and 11 women) took part in the study, with 20 randomly selected and 4 purposively chosen as key informants. demographic characteristics such as education level, gender, and age group were recorded. this research aimed to access indigenous knowledge and traditional applications for identifying medicinal plant specimens. to achieve this, information was gathered from local inhabitants, herbalists, and individuals knowledgeable about traditional medicine and medicinal plants through interviews. for quantitatively analyzing ethnobotanical data of medicinal plants, a software tool (ms excel 2021) was used to classify and employ descriptive statistical patterns, including relative frequency of quotations, usage value, and informant consensus factor. this study aimed to enrich the understanding of native knowledge and traditional uses of medicinal plants. by documenting this knowledge, the research aimed to contribute to the identification and potential applications of medicinal plant resources. this could significantly benefit the chamestan community’s healthcare and well-being.results: in this study, medicinal plants collected belonged to 21 families, with the families lamiaceae, rosaceae, apiaceae, amaryllidaceae, and brassicaceae being the most abundant with 28.6%, 19.19%, 19.19%, 14.3%, and 9.5% respectively. the most relative frequency of quotation (rfc) was observed for thyme, borage, nettle, and tarragon, in descending order. regarding the international classification of primary care (icpc), the largest level of agreement among informants about gastrointestinal, neurological, and renal diseases. the aerial parts (leaves and flowers) were the most commonly used plant parts, constituting 30% and 13% of the remedies, respectively, while the least used parts were the roots and skin, accounting for 3%. according to the findings, the plants with the highest rfc were thymus serpyllum and urtica dioica.