ارزیابی ویژگی‌‌‌های رشد و ترکیب‌های اسانس در دو گونه دارویی پونه‌‌‌سای برافراشته (nepeta assurgens hausskn. & bornm.) و پونه‌‌‌سای تاج‌‌‌کرکی (n. eremokosmos rech.)

دو گونه پونه‌‌‌سای برافراشته (nepeta assurgens hausskn. & bornm.) و پونه‌‌‌سای تاج‌‌‌کرکی (n. eremokosmos rech.) از گونه‌‌‌های دارویی انحصاری ایران می‌‌‌باشند. این مطالعه در راستای بررسی صفات رویشی، عملکرد اندام هوایی، میزان اسانس و ترکیب‌های اسانس و ارزیابی روابط بین آنها در دو گونه مذکور در شرایط مزرعه‌‌‌ای انجام شد. آزمایش در قالب طرح بلوک‌‌‌های کامل تصادفی با سه تکرار، طی سال‌های 1396 و 1397 اجرا گردید. نتایج نشان داد که وزن تر و خشک اندام هوایی در گونه برافراشته (به‌‌‌ترتیب 11353 و 2351 کیلوگرم در هکتار) به‌طور قابل ملاحظه‌‌‌ای بیشتر از گونه ‌‌‌تاج‌‌‌کرکی (به‌‌‌ترتیب 2638 و 527 کیلوگرم در هکتار) بود. متوسط درصد اسانس در گونه‌‌‌ برافراشته و تاج‌‌‌کرکی به‌‌‌ترتیب 1.60% و 0.64% و عملکرد اسانس به‌‌‌ترتیب 20.16 و 2.21 کیلوگرم در هکتار بود. آنالیز ترکیب‌های اسانس بیانگر آن بود که مجموع ایزومرهای نپتالاکتون در گونه ‌‌‌برافراشته به‌طور متوسط 78.6% و در گونه تاج‌‌‌کرکی 62.8% بود. آنالیز همبستگی بین صفات نشان داد که وزن خشک برگ، وزن تر و خشک کل و قطر بزرگ بوته بیشترین همبستگی را با عملکرد اسانس داشتند. آنالیز رگرسیون گام به گام بیانگر آن بود که تغییرات عملکرد اسانس عمدتاً توسط وزن خشک برگ، درصد اسانس، وزن تر کل، تعداد ساقه و میزان تاج پوشش توجیه می‌‌‌شد. به‌طور کلی با توجه به نتایج بدست‌آمده برتری گونه پونه‌‌‌سای برافراشته نسبت به گونه تاج‌‌‌کرکی قابل ملاحظه بود و می‌‌‌توان آن را به‌عنوان یک گونه ارزشمند برای تولید با مقاصد دارویی توصیه نمود.

Evaluation of growth characteristics and essential oil composition in Nepeta assurgens Hausskn. & Bornm. and N. eremokosmos Rech.

Two species of Nepeta assurgens Hausskn. & Bornm. and N. eremokosmos Rech., are endemic medicinal plants to Iran. This study was conducted to investigate the vegetative traits, aerial parts yield, the quantity and quality of essential oil, as well as evaluating the relationships between these traits in mentioned species under field conditions in Isfahan. The experiment was carried out in a randomized complete block design with three replications over 2017 and 2018. Results showed that the fresh and dry weight of aerial parts in N. assurgens (11353 and 2351 kg ha1, respectively) was remarkably higher than that of N. eremokosmos (2638 and 527 kg ha1, respectively). The average content and yield of essential oil in N. assurgens and N. eremokosmos was 1.60 and 0.64%, and 20.16 and 2.21 kg ha1, respectively. Based on qualitative analysis of essential oil, the total amount of nepetalactone isomers (4aα, 7α, 7aαnepetalactone, 4aα, 7α, 7aβnepetalactone, 4aα, 7β, 7aαnepetalactone) in N. assurgens and N. eremokosmos was 78.6 and 62.8% on average, respectively. Correlation analysis showed that leaf dry weight, total fresh and dry weight, and large diameter of the plant had the highest correlation with essential oil yield. Stepwise regression analysis indicated that essential oil yield changes were mainly explained by leaf dry weight, essential oil content, total fresh weight, the number of stems and the amount of plant crown cover. In general, according to the results, the superiority of the N. assurgens species was significant and could be recommended as a valuable and high potential yielding plant for pharmaceutical purposes.