تغییر ساختار حوزه عمومی روحانیون در عصر صفویه: تحول نظری

سلسله صفویان اوایل قرن شانزدهم (1501م) در ایران مستقر شد. استقرار سلسله صفویه به شکل‌گیری دو حوزه عمومی موازی، همکار و رقیب منجر شد: حوزه عمومی دیوانی و حوزه عمومی روحانیون. علما، مجتهدان و آخوندها با تاسیس حوزه عمومی روحانی در دو عرصه با موفقیت فعال شدند: نهادسازی و تحول نظری. نظریه‌های «حاکم جائر»، «نیابت امام غائب»، «ولایت»، «اجتهاد»، «تقلید» و درنهایت «مرجعیت» از سوئی زمینه نظری را برای تلاش‌های نهادی فراهم کردند و از سوی دیگر سبب افزایش نفوذ علما و مجتهدان در حوزه عمومی جامعه‌ی ایرانی شدند. به این ترتیب زمینه برای طرح نظریه‌های بعدی از قبیل «ولایت‌فقیه» در قرون بعدی فراهم گردید. روش تحقیق در این پژوهش منبعث از رویکرد مفهوم‌سازی رابرت مرتون و روش کار در جامعه‌شناسی جدید تاریخی است. یافته‌های پژوهش نشان داد که روحانیون با طرح نظریه‌های مذهبی شیعی و تلاش برای تاسیس نهادها مناسب با این تحول نظری به تدریج بر حوزه عمومی جامعه ایرانی مسلط شدند و به این ترتیب زمینه برای تحول سنت منفعل به سنت بازتابی از طریق بازتولید ته‌نشست‌های تاریخی فراهم و در نهایت موجبات تاسیس نظام جمهوری اسلامی فراهم گردید.

.Changing the Structure of the Public Sphere of the Clerics in the Safavid Era:Theoretical Turn

The establishment of the Safavid Empire in Persia in the early 16th century (1501 AD) resulted in two collaborating and rival public spheres: the clergy public sphere and Diwani public sphere. In this era, religious scholars, and clergymen, by founding the clergy public sphere, worked successfully in two areas: institutionalization and theoretical turn. The introduction of theories such as the oppressive ruler, deputy of Imam Mahdi, ijtihad, and imitation by religious authority led to the formation of the velayatefaqih theory in the next centuries.The research method is based on Robert Merton’s conceptualization approach and modern historical sociology. The findings showed that the theoretical evolution of scholars and mujtahids not only strengthened their institutionalization process but also led the clergymen to dominate the public sphere of Iranian society. They also revealed that the changes in Iran over the past two centuries do not represent a process of modernization, but the change of inactive and passive tradition to the reflexive tradition under the influence of the historical residues.