سنخ آرمانی ماکس وبر، ابزاری تحلیلی برای گونه‎شناسی مناسک سوگواری‎های عاشورا

با نگاهی تاریخی-اجتماعی به جامعه ایران می‌توان به این باور رسید که مناسک عاشورا و سوگواری‏های محرّم جزء لاینفک فرهنگ این سرزمین محسوب می‌شود و می‌توان آن‏ها را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد. با توجه به جایگاه محرم و عاشورا در تاریخِ اجتماعی و فرهنگ جامعه ایران، در نوشتار پژوهشی حاضر سعی بر این است که مناسک عاشورا با کمک یکی از ابزارهای تحلیلی برجسته در علوم اجتماعی یعنی مفهوم وبری «ایده‎آل تایپ» بررسی شوند. از نظر وبر«هر سنخ آرمانی با تاکیدی یک‏جانبه بر یک یا چند دیدگاه و با ترکیب شمار بسیاری پدیده‏های فردی انضمامی پراکنده و جدا و کم وبیش موجود و گاهی غایب ساخته می‎شود که مطابق با آن دیدگاه‏های تاکیدشده یک‏جانبه و در قالب یک سازه تحلیلی یکپارچه‏ای مرتب می‎شوند. این سازه ذهنی را در مفهوم خالصش در هیچ کجای واقعیت به صورت تجربی نمی‏توان یافت...» با این اوصاف مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که آیا مفهوم سنخ آرمانی وبر قابل انطباق بر مناسک سوگواری‎های عاشورا هست؟ مهم‎ترین یافته‏های کاربست تجربی این مفهوم در عرصه‎ سوگواری‏های عاشورا چیست؟ روش پژوهشی ما در این جا با توجه به ماهیت پژوهش، روش کیفی و استراتژی پژوهش، استراتژی استفهامی است. یعنی برای تفهم کنشِ کنشگران و سنخ بندی آن‏ها، روشی متناسب با مسئله پژوهش، مجموعه‌ای پویا از روش‌های کیفی (مشاهده مشارکتی، تکنیک مصاحبه عمقی، سنجش‌های غیرمزاحمی) را به کار بسته‏ایم. برای نمونه‌های مورد بررسی از روش نمونه گیری نظری استفاده شده و معیار اشباع نظری، ملاک توقف مصاحبه بوده که بر این اساس با 32 نفر مصاحبه صورت گرفته است. برای تحلیل داده ها، از تکنیک تحلیل مضمون (کدگذاری، طبقه‌بندی داده‌ها و الگویابی درون داده‌ای و برون داده‌ای) استفاده شده تا به یک گونه‏شناسی تحلیلی دست یافت. یافته‏های پژوهش نشان می‏دهد که جمعوری شده جکه می‌توان کنش‏های سوگواران را با عنایت به مفهوم سنخ آرمانی در چهار شکل: 1. سنت‌گرایان،2. شکل‌گرایان (فرم‌گرایان)،3. قومیت‌گرایان و4. نوگرایان دینی صورت بندی کرد. این چهار تیپ سوگواری از حیث گفتمان غالب، میزان استفاده از ساز و برگ در سوگواری‎ها، هدف غالب، میزان دست رسی به صدا و سیما، چهره اصلی مجلس، پایگاه اصلی، ادبیات غالب، مخاطبان، زیست‎جهان، نوع اقتدار حاکم بر فضای سوگواری و... دارای تمایزات عمده‏ای هستند. البته این سنخ آرمانی یک مطالعه توصیفی تحلیلی و صورت‏برداری از کنشگران این مناسک و مراسم می‌باشد و الزاماً به این معنی نیست که تمامی‌ مختصات ذکر شده فقط در یک تیپ یافت می‌شود یا مرز دقیقی بین آن‌ها وجود دارد.

Max Weber’s Ideal Type as an Analytical Tool For Ashura Rites

Considering the importance of Ashura in the culture of Iranian society, the present research attempted to study the Ashura rituals with the help of one of the prominent analytical tools in the social sciences, the Weberian concept of &Ideal type&. The questions of the study are: whether the ideal type of Weber can be adapted to the rites of Ashura mourning? What are the most important empirical findings of this concept in the field of Ashura mourning? Our research method was the qualitative method and the research strategy was the abductive strategy. That is, to understand the actors’ actions and to classify them, we employ a dynamic approach to the problem of research. To gather the data, we used theoretical sampling and interviewed 32 respondents. In addition, a thematic analysis technique (coding operation, data classification, etc.) was used to achieve an analytical typology. The findings showed that mourners’ actions can be grouped under four types: traditionalists, formalists, ethnocentric and religious modernists. These four types are different in terms of the discourse, the purpose, the amount of television access, the main characters of the assemblies, the basics, and the audience. Of course, this typology is a descriptiveanalytic study of actors of these rituals and does not necessarily mean that all the characteristics mentioned are found only in one type or that there is an exact boundary between them.