ملوک‌الطوایفی، دولتِ ملی یا دولت ملت: واکاوی فهم دولت- ملت در اندیشۀ روشنفکران دورۀ قاجار

مقدمه: پرسش اساسی مطالعه حاضر پیرامون واکاوی مفهوم دولت مدرن در اندیشه‌های متفکران دوره قاجار و  نوع نگاه هنجاری آن‌ها در زمینه تعریف محدوده و چارچوب دولت مدرن مدون شده است.هدف و روش: مطالعه حاضر در چاچوب جامعه‌شناسی تاریخی مبتنی بر شناسایی روندهای موجود دولت‌سازی در دوره قاجار و عرصه سیاسیاجتماعی در آن دوره، درصدد بررسی ساختمان ذهنیفکری روشنفکران ایرانی دوره قاجار پیرامون دولت و سیاست در هنگامه کشاکش اولیه میان سنت و مدرنیته برآمده است.یافته: تحلیل مستندات موجود حاکی از آن است که توفیق در اقداماتی چون حذف گروه‌های مخالف و مرکزیت بخشی به قدرت، نوسازی دستگاه دیوان یا اصلاح ساختار ارتش، و حتی قرار گرفتن در مدار نظام اقتصاد جهانی، به خودی خود نمی‌توانست به تکوین دولت مدرن در ایران عصر قاجار بیانجامد؛ در مقابل موضوع سرزمینی‌شدن (مرزهای مشخص) و انباشت سرمایه در تامین منابع مالی، از محوریت اساسی برخوردار بودند. همچنین، از میان روشنفکران منتسب به عصر مشروطه، میرزا ملکم خان با تاکید بر انحصار قدرت و کنترل ابزار اجبار، استقرار دستگاه دیوان کارآمد، تجدید ساختار ارتش، لزوم وحدت ملی و مهیا ساختن شرایط تولید و انباشت سرمایه، تصور روشن و جامع‌تری از ماهیت، چیستی و کارویژه‌های دولت ارائه داد.نتیجه: علاوه بر آن، مهمترین نکته در راستای بنیان‌های فکری دولت مدرن در ایران عصر قاجار همپوشانی تفکرات اندیشمندان محوری آن دوره از جمله میرزا ملکم خان با تفکرات متفکرانی مانند چارلز تیلی است که هر دو بر تناسب وضعیت جوامعی مانند ایران (چندفرهنگیچندقومی) با ساختی از قدرت به نام دولت ملی به معنای نوعی دولت مدرن فراگیر به لحاظ فرهنگیقومی (ایالات متحده و سوئیس) در مقابل ملتدولت به مثابه دولت مبتنی بر ملت واحد (مانند آلمان) تاکید دارند.

Feudalism, Nation-State or National State: Analysis of Intellectual’s Interpretation of the Modern State in Qajar Era

The main question of the present study is to analyze the concept of the modern state in the thinkers’ thoughts of the Qajar era and their normative view on the definition of the scope and framework of the modern state. Using historical sociology, this paper attempted to recognize the statebuilding trends and investigate the mentalintellectual structure of Iranian intellectuals about state and politics in the Qajar period. The analysis of the available documents reveals that the practices such as eliminating opposition groups and centralizing power, modernizing the judiciary or reforming the structure of the army, and even entering the global economic system, by themselves could not result in the formation of a state. In contrast, the issue of territorialization and the accumulation of capital in modern Persia were central in the statebuilding process. In addition, Mirza MalekomKhan, a leading intellectual in the Constitutional era, enlightened the nature of the state and its mechanisms by emphasizing the monopoly of power, the establishment of an efficient court, the restructuring of the army, and the need for national unity. It is important to note that MalekomKhan’s ideas about the intellectual basis of modern state overlap with Charles Tilly’s; they both believed that in multiethnic societies such as Iran, building a national state based on a territory like the United States and Switzerland is more suitable.