هم‌گرایی یا واگرایی؟ چگونگی نسبتِ گروه‌ها و سازمان‌های مذهبی و جامعه‌‌مدنی در خاورمیانه

چگونه باید رابطه بین گروه ها و سازمان های مذهبی و جامعه مدنی در جوامع مسلمان خاورمیانه را صورت بندی کرد؟ استدلال مقاله پیش‌رو این است که گروه ها و سازمان ها مدنی در این‌جا گروه ها و سازمان های مذهبی به طور تاریخی در بطن فضای عمومی جوامع مسلمان حضوری چشم گیر داشته‌اند. اگرچه ظهور دولت‌های مدرن در خاورمیانه ساختار و کارکرد چنین گروه ها و سازمان هایی را با تغییراتی مواجه کرده است، اما گروه ها و سازمان ها مذهبی، هم چنان، یکی از مهم‌ترین نقش ها را در جامعه‌مدنی کشورهای عربی خاورمیانه ایفا می‌کنند و باید آن ها را به عنوان یکی از اجزای تاثیرگذار جامعه مدنی در این جوامع، در هرگونه تحلیل جامعه شناختی، مورد توجه قرار داد. مقاله به منظور ارائه این استدلال، از روش مطالعه کتابخانه ای و اسنادی بهره خواهد گرفت. این مقاله، در گام نخست، نظریات رایج درباره عدم امکان تحقق جامعه‌مدنی در جوامع مسلمان متاثر از گفتمان غربی (اروپایی) جامعه‌مدنی را مطرح خواهد کرد و به بررسی آن ها خواهد پرداخت. سپس، این مقاله با نقد و واکاوی مفهومی این نظریات و ارجاع به نمونه های انضمامی در تاریخ کشورهای خاورمیانه، تلاش خواهد کرد نشان دهد که برای فهم ساختاری فضای عمومی در جوامع مسلمان و نظریه پردازی درباره آن، پیش و بیش از هر اقدام، باید مشخصات تاریخی، اجتماعی و سیاسی این جوامع را مورد مطالعه قرار داد.

The Relationship Between Religious Groups and Organizations and Civil Society in the Middle East

What is the relationship between religious groups and organizations and civil society in the Middle East? The article argues that religious groups and organizations have historically played an important role in the public spheres in Muslim societies. Although the emergence of modern states in the Middle East has transformed the structures and the functions of religious institutions, they remain influential actors of civil societies in most Arab countries of the Middle East. To gather the data, we employed library and documentary research methods. The article, first, would discuss the dominant theories of civil society reasoning against the possibility of the emergence of civil society in this region. Then, through the critical reevaluation of these theories, it would argue that a comprehensive understanding of the structures of public spheres in the mentioned societies, cannot be achieved without taking into consideration their social, cultural, and political characteristics. To prove its claim, we would refer to historical experiences of religious institutions of civil societies in some Muslim countries such as Egypt, Iran, and Sudan. At the end, we would suggest four theoretical approaches which could be applied to sociological studies of civil society in Islamic countries of the Middle East.