تحول «مکتب» شیخی به «فرقه» شیخیه (تمهیدات نظری- تاریخی در فرایند شکل‌گیری فرقه شیخیه)

مکتب شیخیه، اندیشه‌ای است که در سال‌های ابتدایی عصر قاجار ظهور می‌کند و بر دو ستون اخباریگری و تصوف استوارشده  است. این اندیشه اگرچه در ابتدا توسط شیخ احمد اَحسائی، به‌عنوان دریافتی باطنی و عرفانی از مذهب رسمی تشیع در کنار سایر مکاتب فقهی، کلامی و عرفانی و فلسفی تشیع مطرح می‌شود، اما به‌تدریج بر اثر شیوه اجتماعی طرح عقایدش به فرقه تبدیل می‌شود. هرچند غالباً تلاش شده است این تحول به مواضع کلامی و صحت‌وسقم آن‌ها در نسبت با متون دینی شیعه امامیه نسبت داده شود، در این مقاله سعی کرده‌ایم، تطور ایشان از مکتب به فرقه را از منظر نقشِ فرم‌های ساخت‌یابی اجتماعی موردمطالعه قرار داده و سازوکارهای آن را مورد واکاوی قرار دهیم. پرسش محوری در مطالعه حاضر این است که: چه سازوکار اجتماعی عقاید و سیره عملی شیخیه را مهیای تحول از مکتب به فرقه کرده است؟ به عبارت دیگر جایگاه دیالکتیک بین نظر و عمل در شکل‌گیری یک سازمان اجتماعی – دینی چگونه بوده است؟ به نتایج فوق رسیده‌ایم: شیخی‌ها از سه سازوکار عمده در صورت‌بندی عقایدشان برای نیل به شکل اجتماعی فرقه استفاده می‌کردند؛ نخست؛ آشنایی‌زدایی، دوم؛ ترسیم و ترکیب مجدد هندسه عقاید کهن، سوم؛ تمایز گذاری و مرزبندی مبتنی بر رهبری کاریزماتیک و فردگرایانه.

A Sociological Analysis of the Transformation of Sheikhi’s School into the Sheikhi’s Cult

Shaikhi’s school emerged in the early years of the Qajar era and is based on two columns of news and Gnosticism. This school was initially introduced by Sheikh Ahmad Ehsaee, as an esoteric and gnostic perception of the official Shi’a religion, along with other jurisprudential, verbal, mystical and philosophical schools of Shi’ism. By the passage of time, this school transformed into a cult becase of Ehsaee’s way of expressing his idea. However, it is said that this transformation was based on his interpretationof Shi’a text. In this article, we attempted to study this transformation from the social structuration form point of view. The main research question is, & What social mechanism made Sheikh’s ideas and behaviors ?& In other words, how the relationship between an idea ad action can help a socioreligious organization form. The findings showed that Sheikh’s followers use three major mechanisms in forming their thoughts: defamiliarization, recombination of old ideas, and differentiation regarding the charismatic and individualistic leadership.