گونه‌ها و زمینه‌های کاربرد زیرزمین در معماری و شهرسازی ایران

زیرزمین یکی از فضاهای رایج در بناهاست که از گذشته‌های دور تا کنون مورد استفاده بوده است. فضاهای زیرزمینی در دوره‌های گذشته و معماری و شهرسازی سنتی در اشکال و مقیاس‌ها و زمینه‌های گوناگون استفاده می‌شده‌اند. به طوری‌که بسیاری از این فضاها و تجارب احداث آن‌ها کماکان مورد استفاده می‌باشد. هدف این مقاله، بررسی زمینه‌ها، گونه‌ها و نحوۀ کاربرد فضاهای زیرزمینی در دوره‌های گذشته و معماری سنتی ایران است که در این راستا، مهمترین پرسش این مقاله عبارت است از این‌که «گونه‌های مختلف فضاها و سکونت‌گاهای زیرزمینی در تجارب معماری و شهرسازی سنتی ایرانی کدامند؟» روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، روش تحقیق تاریخی-تحلیلی با رویکرد کیفی است که با شیوه‌های مطالعۀ اسنادی، کتابخانه‌ای و بررسی نمونه‌های موردی است. حفاری زمین، تپه‌ها و کوه‌ها و پناه بردن به زیرزمین علاوه بر حفاظت کاربران و اموال آن‌ها، باعث ایجاد فضاهایی ماندگار در طول تاریخ گردیده است. این فضاها به دلیل منحصربه فرد بودن از نظر فرم و منظر بیرونی و درونی از جذابیت و خاطره‌انگیزی بالایی بویژه برای گردشگران و غیرساکنان برخوردارند. توجه به ویژگی‌های مثبت این فضاها بویژه در روستاها می‌تواند در حفظ هویت بومی آن‌ها نقش موثری ایفا نماید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زیرزمین از گذشته در زمینه‌های گوناگون سکونتی، انباری، پناهگاه، نگهداری حیوانات به کار برده می‌شد. همچنین، علت به کارگیری این فضاها اغلب دلایل امنیتی، اقلیمی و الزامات محیطی بویژه شیب تند زمین بوده است. زیرزمین به دلیل پناه گرفتن در دل زمین در گرما و سرمای سخت دارای دمای هوایی معتدلی است که مزیّتی بزرگ برای استفادۀ انسان و متعلقاتش در اقلیم گرم و مرطوب (شوادان در شهرهای دزفول و شوشتر) و گرم و خشک و سرد کوهستانی به شمار می‌آید. زیرزمین دارای دو گونۀ اصلی سکونتگاه‌های زیرزمینی و فضاهای زیرزمینی است. سکونتگاه‌های زیرزمینی هم در دو نوع سکونتگاه‌های مسطح زیرزمینی مانند شهر زیرزمینی اویی و سکونتگاه‌های صخره‌ای زیرزمینی مانند میمند است. همچنین، فضاهای زیرزمینی دارای انواع فضاهای گودال باغچه، قنات، شوادان، زاغه و انباری است.

types and contexts of underground in iranian architecture and urbanism

the basement is one of the most common spaces in most buildings that has been used since ancient times. underground spaces have been used in past periods and traditional architecture and urban planning in various shapes, scales and contexts. many of these spaces and their construction experiences are still in use. the purpose of this article is to study the contexts, types and applications of underground spaces in the past and traditional iranian architecture. in this regard, the most important question of this article is that the necessities and types of underground spaces in architecture and what are the traditional urban planning of iran? the research method used in this research is a historical-analytical research method with a qualitative and quantitative approach that is based on documentary study methods, library and case study. excavation of land, hills and mountains and sheltering in the basement, in addition to protecting users and their property, has created lasting spaces throughout history. these spaces are very attractive and memorable, especially for tourists and non-residents, due to their uniqueness in terms of external and internal form and landscape. paying attention to the positive features of these spaces, especially in rural areas, can play an effective role in preserving their native identity.