بازخورد باورهای مانوی در ادبیات عرب (با تکیه بر سروده های ابوالعتاهیه؛ ابونواس؛ ابوالعلاء؛ بشّار)

بررسی مولفه‌های عرفان در ادبیّات جهانی به‌نوعی خبر از تقارب خاستگاه در همۀ آنها دارد. از جمله کهن‌ترین الگوهای عرفان، مانی و اندیشه‌های زهدمآبانۀ اوست. وی با درایت تمام منجی‌گری را از مسیحیت، ثنویت را از زرتشتی و تناسخ روح را از مذهب بودایی برگرفت. بُن‌مایۀ عرفان او هبوط روح، رهایی آن از دنیای تاریکی و پاکیزگی روان بوده، که از آن به «آب زنده» یاد کرده است. هدف این پژوهش آن است که میزان قدرت، نفوذ و اثرپذیری شاعران زاهدمسلک تازی از بُن‌مایه‌های کهن‌الگوی عرفان مانی را، بازخوانی کند. شیوۀ پیش‌رو تطبیق مهم‌ترین مولفه‌های اندیشۀ مانی است. این رویکرد حاکی از آن است که پس از ظهور اسلام و به‌خصوص در دورۀ عباسی، شاعران تازی با آگاهی و اطلاع در کلام منظوم خویش از باورهای کهن ایرانی بهره برده‌اند. اشتراک مضامین و واژه‌ها در این مجال نمی‌تواند اتّفاقی باشد، بلکه تاییدی است بر تقدّم خاستگاه آن در بین ایرانیان باستان. این فرضیه میتواند بیانگر جوهره‌ای از پویایی تمدّن ایران در دل تمدّن اسلامی باشد.