ابهام در اهداف نظام اقتصادی اسلام و ساماندهی آن

به‌رغم اهمیت و جایگاه اهداف در هر نظام اقتصادی، ادبیات سامان‌یافته در تحقیقات اقتصاد اسلامی در این‌ باره، ناسازگار و فاقد منطق علمی است. برخی محققان بین اهداف نظام اقتصادی اسلام و دیگر نظام‌ها هیچ‌گونه تفاوتی قایل نیستند؛ برخی دیگر، بسیاری از امور سیاسی و فرهنگی را در شمار اهداف نظام اقتصادی اسلام شمرده‌اند و بعضی‌ها نیز فقط رفاه را هدف این نظام می‌دانند. به هر روی می‌توان گفت نظام اقتصادی اسلام به لحاظ اهداف، در وضعیت ابهام قرار دارد. رفع این ابهام نیازمند اتخاذ روشی منطقی در تعیین اهداف است.در این نوشتار، ابتدا با تعیین جایگاه نظام اجتماعی، اقتصادی، یکی از زیرنظام‌های آن معرفی شده، روشن می‌شود که اهداف نظام اقتصادی با اهداف دیگر زیرنظام‌ها متمایز است و مبانی اعتقادی نظام اقتصادی در تعیین اهداف آن نقش تعیین‌کننده دارد. بر پایه مبانی اعتقادی اسلام، تمام افراد و کلّ نظام اقتصادی به هدایت تکوینی مستمر و تشریعی خداوند متعالی نیازمند هستند. خداوند، انسان را عاقل و متفکر آفریده و با ارسال رسولان و کتاب‌های آسمانی، نقطه مطلوب رفتارهای اقتصادی افراد، سیاست‌ها و تدبیرهای نظام اقتصادی اسلام را نشان داده است؛ پس در تعیین اهداف نظام اقتصادی می‌توانیم از عقل و نقل (آیات و روایات) بهره بریم.با مراجعه به آموزه‌های دینی (قرآن، سنت و عقل) سه رتبه اهداف برای نظام اقتصادی اسلام کشف می‌شود. رفاه عمومی به‌صورت هدف عالی نظام اقتصادی اسلام، عدالت، امنیت و رشد اقتصادی به‌صورت اهداف میانی، و اموری از قبیل ایجاد فرصت‌های شغلی، تثبیت سطح عمومی قیمت‌ها، تعادل در تراز پرداخت‌ها، و تخصیص بهینه منابع، اهداف مقدمی هستند.تحقّق اهداف یک رتبه، مقدمه تحقّق اهداف رتبه بالاتر است؛ به همین سبب اگر تزاحمی بین اهداف یک رتبه با هدف رتبه بالاتر پیش بیاید، هدف رتبه بالاتر مقدم است. در صورتی که تزاحمی بین اهداف یک رتبه اتفاق بیفتد، اهداف اهمّ بر اهداف مهم مقدم هستند.