عملیات بازار باز از طریق اوراق ودیعه بانک مرکزی: ماهیت، الگوی عملیاتی و مبانی فقهی

«اوراق ودیعه بانک مرکزی» یکی از جدیدترین نوآوری‌های بانک مرکزی در اجرای عملیات بازار باز در چهارچوب منطبق با شریعت محسوب می‌شود که دارای ویژگی‌هایی چون سادگی، مصون‌بودن از تورم و عدم نیاز به ورود بانک مرکزی در فعالیت‌های بخش حقیقی اقتصاد برخلاف اوراق مشارکت و سایر انواع صکوک می‌باشد. پرسش اصلی تحقیق آن است که مدل عملیاتی و مبانی فقهی استفاده از اوراق ودیعه بر اساس مصوبه شورای فقهی بانک مرکزی کدام است و چه ملاحظات شرعی در رابطه با این اوراق اهمیت دارد‌؟ یافته‌های تحقیق که به روش توصیفی و تحلیل محتوا به دست آمده نشان می‌دهد که در اوراق ودیعه رابطه دارندگان اوراق با بانک مرکزی مبتنی بر عقد ودیعه است و نه قرض و لذا وجوه جمع‌آوری‌شده به ملکیت بانک مرکزی در نمی‌آید؛ بلکه به منظور اجرای عملیات بازار باز انقباضی، مسدود می‌گردد. زیاده پرداختی در این اوراق نیز تعهد قراردادی محسوب نمی‌شود که شبهه ربا در رابطه با آن مطرح باشد؛ بلکه مازادی است که به صورت یک‌طرفه توسط بانک مرکزی با هدف تشویق خریداران اوراق، پرداخت می‌گردد. همچنین، هر چند مقوله جبران کاهش ارزش پول (جبران مالیّت) از جمله مسائل فقهی اختلافی است، اما این چالش خدشه‌ای در رابطه با الگوی مصوب اوراق ودیعه ایجاد نمی‌کند؛ چراکه مبنای فقهی- حقوقی پرداخت مازاد در اوراق ودیعه «هبه غیرمشروط» است و نه الزاماً پذیرش «جبران مالیّت». در نهایت بازار ثانوی اوراق ودیعه با محدودیت مواجه بوده و جهت جلوگیری از شبهه فقهی معاملات پول با پول، صرفاً امکان واگذاری اوراق به قیمت اسمی وجود دارد. توصیه سیاستی تحقیق ضرورت نظارت بر اجرای صحیح اوراق ودیعه در عمل و به‌ویژه جلوگیری از تبدیل‌شدن هبه غیرمشروط به شرط ضمنی (ارتکازی) در طول زمان و ایجاد شبهه حیله رباست.

open market operations through central bank wadiah sukuk: nature, operational model, and jurisprudential principles

central bank wadiah sukuk is one of the latest innovations of the iranian central bank in the implementation of open market operations in accordance with sharia, which has features such as simplicity, protection from inflation, and no need for the central bank to enter the activities of the real sector of the economy (unlike other types of sukuk). the main question of the research is what is the operational model and jurisprudential principles of using wadiah sukuk based on the decision of the jurisprudential council of the iranian central bank and what are the religious considerations related to this instrument? the research findings obtained by the descriptive method and content analysis show that in wadiah sukuk, the holders’ relationship with the central bank is based on a wadiah contract and not a loan contract, and therefore the collected funds do not become the property of the central bank; it is blocked in order to carry out contractionary open market operations. overpayment on this sukuk is also not a contractual obligation; it is a surplus paid unilaterally by the central bank to encourage buyers. also, although the issue of compensation for the devaluation of money is one of the disputed jurisprudential issues, this challenge does not cause any damage to the approved pattern of wadiah sukuk; because the jurisprudential-legal basis of overpayment in this sukuk is unconditional gift. finally, the secondary market of wadiah sukuk is limited and in order to prevent the jurisprudential doubt of money-money transactions (riba), it is only possible to transfer the sukuk at face value. the research policy recommendation is the need to monitor the proper execution of the wadiah sukuk in practice and in particular to prevent the unconditional gift from becoming an implicit condition (or association) over time and creating suspicion of usury.