تحلیل برنامه های عمران و توسعه ایران از منظر مولفه های برنامه ریزی اجتماعی

بروز پیامدهای منفی ناشی از تاکید بر رشد اقتصادی در فرایند توسعه موجب شد تا از اواسط دهه 1970 میلادی، موضوع توسعه پایدار مورد توجه صاحب‌نظران و سیاست‌گذاران قرار گیرد. در این جهت مطرح‌شدن بحث‌ها و مضمون‌های «اجتماعی» بر شیوه، اهداف و گستره برنامه‌ریزی تاثیر گذاشت و این مسیله با نوعی تحول پارادایمی در سیاست گزاری توسعه همراه شد.سابقه برنامه‌ریزی در ایران بیش از 60 سال است و در این مدت 11 برنامه ملی توسعه تدوین شده است. این برنامه‌ها مبتنی بر الگوها و نظریه‌هایی است که علاوه بر شرایط و زمینه‌های بیرونی، دیدگاه سیاست‌گذاران را نیز درباره توسعه بازتاب می‌دهد. از‌این‌رو، بررسی و تحلیل این برنامه‌ها می‌تواند به شناخت روند نظری توسعه در ایران کمک کند. در مقاله حاضر تلاش شده است تا شیوه، اهداف و گستره برنامه‌ریزی در ایران مورد بررسی و تفسیر قرار گیرد. اینکه چه مجموعه‌ای از کنشگران در تدوین برنامه نقش داشته‌اند، مولفه‌های محیطی تا چه اندازه بر محتوای برنامه‌ها تاثیر گذاشته‌اند و حوزه‌های اجتماعی نظیر آموزش، بهداشت و درمان، مسکن، رفاه و تامین اجتماعی چه جایگاهی در برنامه‌های داشته‌اند. بدین‌منظور قوانین مربوط به برنامه‌های عمرانی قبل از انقلاب (برنامه‌های اول تا ششم) و برنامه‌های توسعه بعد از انقلاب (برنامه‌های اول تا پنجم) به روش تحلیل محتوای مضمونی و با استفاده از مدل بسط‌یافته جعبه سیاه ایستن مورد بررسی قرار گرفته‌اند.بنابریافته‌ها، متغیرهای زمینه‌ای محیط سیاست گزاری، تاثیر اساسی بر متغیرهای ماهیتی و ساختاری دارند. همچنین، برنامه‌ریزی در ایران به ‌لحاظ روش و فرایند تدوین، اجتماعی نشده است و اهداف اجتماعی نیز یا به‌عنوان ابزار رشد اقتصادی و یا به‌عنوان ابزاری برای کاهش پیامدهای منفی ناشی از سیاست‌های مبتنی بر رشد اقتصادی مدنظر قرار داشته‌اند.