اختیار و ضرورت از دیدگاه حکمت متعالیه، مکتب نایینی و محمدتقی جعفری

یکی از مسایل مهم در بحث جبر و اختیار رابطه اختیار با ضرورت است، چرا که طبق قاعده الشی ما لم یجب لم یوجد، هیچ پدیده‏ای تا به سر حد ضرورت نرسد تحقق پیدا نخواهد کرد. این که این قاعده در مورد همه پدیده‏ها صادق است یا این که فقط بر امور غیراختیاری حاکم است از دیرباز مورد بحث متکلمان و فلاسفه و اصولیون بوده است. حکیمان صدرایی این قاعده را بر افعال اختیاری انسان نیز حاکم می‏دانند، اما طرفداران نایینی به مخالفت با آن برخاسته و آن را در تنافی با پذیرش اختیار انسان می‏دانند. در این مقاله، در ابتدا به دیدگاه حکما و اصولیون در باب مراحل فعل اختیاری پرداخته می‏شود و سپس این مسیله مطرح خواهد شد که آیا با جبری تلقی کردن مراحل فعل اختیاری می‏توان اختیار انسان را پذیرفت، یا نه؟ و آیا نقدهای مکتب نایینی بر فلاسفه وارد است، یا نه؟ در ادامه بحث، به نوآوری‏های علامه جعفری، هم در مورد مراحل فعل اختیاری و هم در مورد نحوه حاکمیت قانون علیت بر افعال اختیاری انسان، خواهیم پرداخت. آرای وی، بر خلاف آنچه تصور می‏شود، هماهنگ با نایینی نیست و در عین حال خلاهای فلاسفه را نیز برطرف می‏سازد.