نقد و بررسی ادلّه توحید افعالی در اندیشه فخر رازی

در میان اندیشمندان اشعری، فخر رازی صراحتاً از واژه توحید افعالی بهره برده و تلاش کرده تا با اقامه دلایل متعدّد عقلی و نقلی، این مسیله‌ را برهانی نماید. مقاله حاضر، ضمن بررسی تقریرهای مختلف فخر رازی از توحید افعالی، دلایل عقلی وی را در چهار دسته ـ دلایل وجودی؛ دلایل توحیدی؛ دلایل تفویض ستیزانه؛ دلایل جبرگرایانه ـ مورد ارزیابی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که هر چند توحید افعالی در اندیشه او یک بحث کاملاً برهانی است؛ اما همه دلایل او توان اثبات قرایتی درست از توحید افعالی را ندارد. برخی از این دلایل، توحید افعالی به معنای یگانگی خداوند در خالقیّت و فاعلیّت (نفی شریک در فاعلیّت) را اثبات می‌کند؛ برخی، توحید افعالی به معنای فاعلیّت بی‌واسطه یا باواسطه خداوند نسبت به همه افعال را اثبات می‌کند؛ برخی، هر دو معنای پیشین را اثبات می‌کند؛ برخی، تنها دلیلی بر نفی تفویض و عدم استقلال بنده در افعال است؛ برخی، قرایتی جبرگرایانه از توحید افعالی را اثبات می‌کند؛ و برخی نیز اشکالات و نواقصی دارد که از عهده اثبات هیچ یک از قرایت های توحید افعالی بر نمی آید