کاهش رنج مومنان از دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی

یکی از مباحث مطرح در الهیات عملی مسئله رنج انسان‌ها است. در جهان اسلام نیز متکلمان و عارفان به انحای مختلف به این مسئله توجه داشته‌اند. ما در این مقاله برآنیم که با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه قاضی عبدالجبار -متکلم عقل‌گرای معتزلی- را درباره کاهش رنج مومنان واکاویم. قاضی عبدالجبار برای کاهش رنج مومنان سه راه پیشنهاد می‌کند: اصلاح بینش مومنان نسبت به رنج، داوری نکردن یا دفع نگرانی مومنان نسبت به عقوبتِ اعمال بودن رنج‌ها، و وعده جبران رنج‌هایی که در این دنیا متحمل شده‌اند در آخرت. وی ابتدا سعی در اصلاح نگرش مومنان نسبت به رنج دارد و با طرح این که هر رنجی بد نیست و همچنین هر رنجی ظلم نیست، در جهت منطقی و عقلانی نشان دادن رنج‌ها و اصلاح بینش مومنان حرکت کرده است. از دید او این دو پیش‌فرض اصلی‌ترین عوامل نگاه نادرست انسان‌ها نسبت به رنج است و تغییر در این دو باعث می‌شود مومنان نگاه متفاوتی نسبت به رنج پیدا کنند. در مرتبه دوم او با تمسک به چند دلیل عقلی و نقلی و بطلان تناسخ نشان می‌دهد که نمی‌توان مصائب و رنج‌های این دنیا را عقوبتِ اعمال انسان -چه در زندگی مفروض پیشین (مطابق باور اهل تناسخ) و چه در زندگی کنونی- قلمداد کرد و لذا مومنان نباید با این رنج و دغدغه که مورد خشم خدا قرار گرفته‌اند درگیر باشند. در نهایت او با بحث جبران اخروی در قالب عِوض سعی می‌کند گامی در جهت کاهش رنج مومنان و ایجاد آرامش در آنان بردارد.

reducing believers’ suffering from qāḍī ʿabd al-jabbār’s view point

suffering is one of the significant topics in practical theology. throughout history, muslim thinkers have dealt with this issue in different ways. in this article, using a descriptive-analytical method, we intend to analyze the view of qāḍī ʿabd al-jabbār - a muʿtazilite theologian - about reducing the suffering of believers. he proposes three ways to alleviate the suffering of the believers: (1) revising the believers’ attitude to suffering; (2) avoiding making a judgment about suffering, which means not considering the suffering as a punishment from god; and (3) acknowledging the suffering as compensation, that means god will make up for suffering in the hereafter. first of all, ʿabd al-jabbār tries to correct the attitude of believers towards suffering by suggesting that not every suffering is bad and not every suffering is a kind of oppression. he believes these two presuppositions are the main causes of people’s wrong view of suffering. secondly, by referring to several rational and narrative reasons and by rejecting reincarnation, he shows that the sufferings of this world cannot be considered as the punishment of human actions, either in the assumed previous life (according to the belief of reincarnationists) or in the present life. as a result, believers should not be involved with new suffering (i.e. they have been angered by god). finally, by proposing the notion of afterlife compensation, he completes his project on reducing the believers’ suffering.