اصطلاح شناسی ابداع در الهیات اسماعیلیه عصر فاطمیان

هر چند که «ابداع» مورد توجه همه فیلسوفان مسلمان بوده، اما در الهیات اسماعیلیه توجه ویژه ای به آن شده است به گونه ای که شخصیت‌ها و گروه های نامداری مانند نسفی، ابوحاتم رازی، سجستانی، اخوان‌الصفا، کرمانی و ناصرخسرو، به تفسیر آن اقدام کرده اند. این تحقیق که بر دیدگاه های اسماعیلیه در دوره فاطمیان محدود شده است با مراجعه به آثار آنان و به کارگیری روش های توصیفی و تحلیلی، این یافته ها را در اختیار خواننده قرار می دهد: اثرپذیری الهیات اسماعیلیه از نوافلاطونیان، سبب دشواری در دریافت دیدگاه آنان در خصوص مسائل مختلف از جمله ابداع، شده است؛ میان متالهان اسماعیلی در مولفه های به کار رفته در تعریف ابداع یا اجمال و تفصیل این مولفه ها و نیز در این که چه موجوداتی متعلق ابداع الهی هستند اختلاف نظر وجود دارد؛ هر چند که به نظر می رسد متالهان اسماعیلی ابداع و اختراع را متراداف می دانند اما در الهیات آنان رابطه ابداع با مفاهیم دیگر همچون خلق، امر، انبعاث، اراده، ترکیب، و صنع در هاله ای از ابهام قرار دارد.

The Terminology of Origination (Ibda‘) in Ismaili Theology in the Fatimid Period

Although all Muslim philosophers have considered origination (Ibda’), it has received specific attention in Ismaili theology. Famous Ismaili personalities and groups such as alNasafi, Abu Hatam alRazi, alSijistani, Ikhwan AlSafa, alKermani, and Nasir Khusraw have paid considerable attention to its interpretation. This study, which is limited to Ismaili views in the Fatimid period, provides the reader with the following findings: Ismaili theologians disagree on the components of its definition, on differentiation (Tafsil) and undifferentiation (Ijmal) of these components and on what beings belong to the divine origination; It seems that Ismaili theologians equate origination (Ibda’) with invention (Ikhtira’), but they are not clear on its relation to other concepts such as creation (Khalq), command (Amr), emanation (Inbi’ath), will (Iradah), composition (Tarkib), and making (Sun’). Referring to Ismaili theologians’ books and treatises, this study has described and analyzed these issues.