چیستی و امکان کلام وجودی

در علم کلام دو رویکرد از یکدیگر قابل تفکیک‌اند: رویکرد مابعدالطبیعی که محصول تفکر انتزاعی و مفهومی در باب خدا و معتقدات دینی است و رویکرد وجودی که مبتنی بر تفکر انضمامی دربارۀ این امور است. بر این اساس، پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که آیا کلام اسلامی می‌تواند از ظرفیت رویکرد وجودی در فهم، تفسیر و تبیین اعتقادات دینی بهره گیرد یا نه. مبنای کلام وجودی در تفکر اسلامی این است که در قرآن و حدیث، تعاببیر و مضامین فراوانی به چشم می‌خورند که بیشتر با رویکرد وجودی متناسب‌اند تا رویکرد مابعدالطبیعی. در این صورت، به نظر می‌رسد که می‌توان از چیستی و امکان کلام وجودی در تفکر اسلامی سخن گفت. در جهان غرب، الهیات اگزیستانس عملاً در قرن بیستم تحقق یافته است؛ اما در عالَم اسلام، کلام وجودی، هرچند امری ممکن به نظر می‌رسد، لیکن تا کنون تحقق نیافته است. نوشتار حاضر به مباحثی همچون چیستی، مختصات و روش کلام وجودی، تفاوت آن با دانش‌های مشابه، تعابیر و مضامین آن، عوامل مقوّم و عوامل موثر آن، امکان و فرآیند تحقق آن، و نهایتاً کارآمدی و اثربخشی آن پرداخته است. روش تحقیق، از حیث گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای و از حیث ماهیتْ عقلی فلسفی است.

Nature and Possibility of Existential Kalām

The metaphysical approach, the product of abstract and conceptual thinking about God and religious beliefs, and the existential approach, based on concrete reflection about these subjects, are two different approaches in Ilm alKalām. My concern in this article is whether or not Islamic Kalām can receive the advantages of the existential approach in understanding, interpreting, and explaining religious beliefs. The basis of the existential Kalām in Islamic thought is the existence of many expressions and ideas in the Qur’an and Hadith that are more appropriate to deal with using the existential approach. Existential theology has been practicing since the twentieth century in western communities, but despite the capacity of Islamic tradition for this kind of Kalām, it has not been yet fulfilled in Muslim societies. This article deals with nature, characters, content, constituting and effectual parts, and method of existential Kalām, its difference from similar disciplines, the possibility and procedure of its accomplishment, and its efficiency. Concerning the data collection and the content, the article uses library research and analytical methods.