تحلیل پیشانگارههای معرفتی و غیرمعرفتی رفتار در اندیشه فخر رازی

در این جستار، تحلیل فخر رازی از فرآیند صدور رفتار (فعل) بررسی می‌شود. رازی رفتار انسان را نه به صورت تک‌عاملی، بلکه در بافتاری ترکیب‌یافته از مولفه‌های مختلف تحلیل می‌کند. بر پایه نظر رازی، رفتار برآیندی است از پیش‌انگاره‌هایی معرفتی و غیرمعرفتی؛ آگاهی مهم‌ترین ایده‌ای است که او در پیش‌انگاره‌های معرفتی تحلیل می‌کند. رازی آگاهی را به مثابه داعی فعل بررسی می‌کند و بسیاری از موثرات همچون اراده و مصلحت و مفسدت را بدان ارجاع می‌دهد. در تعریف رازی، داعی به عنوان آگاهی انسان به وجود لذت، خیر، کمال و سرور در فعل صورت‌بندی می‌شود. در این مقاله گذشته از تحلیل این تعریف، جایگاه عقل عملی در این آگاهی و چگونگی بهره‌وری آن از عقل نظری ترسیم شده است. بازشناسایی تلقی رازی از جایگاه پیش‌انگاره‌های غیرمعرفتی در صدور فعل در دو سطح کلامی و فراکلامی صورت‌بندی شده است. در سطح کلامی، خداباوری و خواست خدا، و در سطح فراکلامی، اختلاف ماهوی نفوس انسانی، موثرات معرفت‌شناختی، بافتار اجتماعی، فضای فرهنگی و گروه‌های همسالان و همکاران، ساختار بدنی و مزاجی، تغذیه، محیط و نیز مسئلۀ درونی‌سازی به عنوان زمینه‌های مهم در ایجاد و شکل‌دهی آگاهی و صدور رفتار تحلیل شده‌اند. نظریه رازی آگاهی را همواره در صدور فعل حفظ می‌کند و بر آن است که مولفه‌های غیرمعرفتی در آگاهی به عنوان مهم‌ترین مولفه نزدیک بر صدور فعل تاثیر‌گذارند و بنابراین حیثیت جانشین‌پذیری طردکننده نسبت به یکدیگر ندارند.

Fakhr alDīn alRāzī on the Analysis of Epistemic and NonEpistemic Presuppositions of Behavior

In this paper, Fakhr alDīn alRāzī’s analysis of the origination process of human behavior(/action) will be discussed. AlRāzi analyzes human behavior not as a singlefactor phenomenon, but as a multifactor one. According to him, behavior is the result of epistemic and nonepistemic presuppositions. Awareness is the pivotal idea in his analysis of epistemic presuppositions. AlRāzī treats awareness as an impulse(da’i) and most of the effects such as will, expedience, and corruption are referred back to it. In alRāzī’s definition, da’i is formalized as the human awareness of pleasure, goodness, perfection, and happiness. In this article, after analyzing this definition and describing the role of practical reason in awareness and its utilization of theoretical reason, the authors examine alRāzī’s conception of the role of nonepistemic presuppositions in the origination of behavior. These views have been classified on two levels: theological and metatheological. On the theological level, belief in God and His will; and on the metatheological level, essential differences among human souls, epistemological effects, social context, cultural context, colleagues and peer groups, bodily structure and temperament, nutrition, environment and the issue of internalization have been analyzed as the primary grounds for the origination and development of behavior. AlRāzī’s theory always retains awareness in the origination of action and considers the nonepistemic factors in awareness to be the most important determinative in the origination of action; and thus denies their repulsive replaceability status with respect to each other.