بررسی نقش جدایی‌گزینی در شکل‌گیری بافت‌های محنت‌زدۀ شهری نمونۀ موردی: قاسم‌آباد مشهد

عوامل گوناگونی سبب‌ساز بروز فرسودگی در بافت‌های شهری می‌شوند. هرچند درگذشته، فرسودگی‌های کالبدی مورد مداقه بیشتری بوده، و سایر انگیزه‌ها و مصادیق فرسودگی با اهمیت کمتری مورد توجه قرارداشته‌اند، اما پدیداریِ مفهوم فرسودگی فراگیر، و توجه به برآیند انگیزه‌های چندگانه فرسودگی و تبعات گوناگون آن، تصویر روشن‌تری ازآنچه در واقعیت سبب افول کالبدی و محتوایی بافت‌های شهری می‌شود را به دست داده‌است. اگربه ماهیت وسرشت بافت‌های فرسوده و شرایط گروه‌های ساکن در آن دقت شود، به نظر می‌رسد پدیده جدایی‌گزینی، بر عمق و دامنه فرسودگی‌ها افزوده، و موجب گسترش یافتن آن گردیده‌است. مقاله حاضر با بهره‌مندی از مطالعات کتابخانه‌ایاسنادی و اطلاعات اجتماعی–اقتصادی و کالبدی طرح تفصیلی مشهد، به‌دنبال بررسی رابطۀ بین جدایی‌گزینی و فرسودگی فراگیر با تکیه برنقشه‌ هرکدام از این پدیده‌ها در قاسم‌آباد مشهد است.بدین‌منظور ابتدا مجموعه‌ای از معیارها و شاخص‌ها برای سنجش فرسودگی فراگیر وچگونگی جدایی‌گزینی در ابعادمختلف شناسایی شدند، سپس بابهره‌گیری از آنها، و باتکیه بر اطلاعات طرح تفصیلی و استفاده از پرسشنامه متخصصین، شرایط فرسودگی یکپارچه بافت‌ها، و کاربست مدل گتیس، چگونگی جدایی‌گزینی‌های شهری مورد بررسی قرار گرفت، تا در نهایت با یکدیگر مقایسه شود. نتایج نشان می‌دهند که هر دو پدیده جدایی‌گزینی و محنت‌زدگی شهری در محدوده مورد مطالعه با کیفیت‌های گوناگون روی‌داده‌اند. برهم‌نهاد این دو پدیده در محدوده قاسم‌آباد نیز نشان می‌دهد که بلوک‌های فرسوده و جدااُفتاده به‌لحاظ اقتصادی اجتماعی و کالبدی تقریباً بر یکدیگر منطبق هستند. با این وجود حدود 24 درصد از بلوک‌های فرسوده نیز وجود دارند که جدایی‌گزینی درآنها روی نداده است.لذا دو پدیده مذکور با یکدیگر رابطه دوسویه و مستقیمی دارند. به این معنی‌که جدایی‌گزینی و تمرکز قشر ضعیف، و انزوای آنها از سایر گروه‌ها، از یک سو به گسترش فرسودگی در بافت‌های شهری می‌انجامد، و از دیگر سو وجود بافت‌های فرسوده در ابعاد مختلف، شرایط را برای جدایی‌گزینی و تمرکز اقشار کم‌برخوردار شهری مهیا می‌سازد.