تحلیل عناصر داستانی در هفت گنبد نظامی گنجوی*

شناختن اندیشه‌های اخلاقی و تعلیمی بزرگان ادبی جز با مطالعه آثار به جا مانده از آنان امکان‌پذیرنیست. اندیشه‌های بزرگان ادبی و شعرا، گاه در پرده نثر نمایان است و گاه در میان نظم. نثر یا نظم، گاه شکل داستانی به خود می‌گیرد. نظامی گنجوی یکی از برترین داستان سرایان منظوم بازبانی پویا و تصویری است. هنر داستان پردازی نظامی در هفت پیکر و برجسته‌ترین بخش آن هفت گنبد، جلوه‌ای بی‌بدیل دارد. در این مقاله کوشش شده است ضمن ارایه تعاریف روشن و جامع از عناصر داستانی، با شیوه توصیفی - تحلیلی قواعد حاکم بر ساختار قصّه‌های هفت گنبد بررسی گردد. برای تحقق این هدف، ابتدا به بیان ویژگی‌های زبان داستانی نظامی و سپس به معرفی مختصر هفت پیکر و شخصیّت بهرام پرداخته شده است. آنگاه با تعریفی کوتاه از عناصر داستان، هریک از قصّه‌های هفت گنبد بر اساس عناصر داستانی نظیر پیرنگ، صحنه‌پردازی، درون مایه، شخصیّت، لحن و حقیقت مانندی تحلیل و از نظر فنی ارزش‌گذاری شده است. این مقاله بر اساس تحلیل عناصر برجسته داستانی، می‌دارد که نظامی در داستان‌نویسی از سنت قصّه در قصّه گفتن بهره می‌برد و برای تازگی بخشیدن به داستان خویش، از شگرد صحنه‌پردازی‌های پویا، توصیفات بیرونی حیرت‌انگیز و گره‌افکنی‌های متعدد در پیرنگ استفاده کرده است. در دیگر عناصر، داستان‌های نظامی عموماَ از ویژگیهای قصّه‌های کهن برخوردار است.