تبیین کنش شخصیت ‌ها در دوراهی ‌های اجتماعی در شاهنامه با تاکید بر نظریۀ انتخاب عقلانی

در دوراهی اجتماعی، کنشگر بین دو گزینۀ غیرهمیارانه (جست و جوی نفع فردی آنی) و همیارانه (جست وجوی نفع جمعی یا نفع فردی درازمدّت از طریق نفع جمعی) دچار تعارض می شود که برای انتخاب عقلانی، باید سود و زیان هر راه را محاسبه‌کند و پس از بررسی ادّلۀ موافق و مخالف، راهی را برگزیند که با اغراضش موافق‌باشد. هدف در این پژوهش نیز تبیین کنش شخصیت های شاهنامه در وضعیت دوراهی های اجتماعی، بر اساس رویکرد انتخاب عقلانی و به شیوۀ تحلیلی-توصیفی است. یافته ها و نتایج پژوهش، نشان دهندۀ این است که در شاهنامه، بیشتر بر سر مسائلی چون پاسخ مثبت یا منفی دادن به ازدواج فرزند، فرستادن یا نفرستادن گروگان و نجات جان خود یا حفظ کشور در میدان جنگ، شخصیت ها بر سر دوراهی های اجتماعی قرارگرفته اند. آن‌ها با سنجش پیامدها، گزینه ای را انتخاب‌کرده اند که فایدۀ بیشتر برای خود و جمع داشته باشد؛ بنابراین نوع انتخاب عقلانی کنشگران، بیشتر از نوع همیارانه و محور انتخاب شان، محور فایده بوده است. قاعدۀ تصمیم گیری شان نیز هم از نوع قاعدۀ بیشینی است؛ چنان که شاه یمن، افراسیاب و رستم، بدترین پیامدهای هر یک از گزینه ها را معین و آن گاه گزینه ای را اختیار کرده اند که در میان بدترین ها، بهترین است و هم قاعدۀ فایدۀ متوقع؛ آن گونه که سام در دوراهی ازدواج زال با رودابه، پیامدی را برگزیده که بیشترین فایدۀ متوقع را داشته است.

explaining shahnameh characters’ actions in social dilemmas with an emphasis on the rational choice theory

in a social dilemma, the actor faces a conflict between two options: non-cooperative (seeking immediate self-interest) and cooperative (seeking collective interest or long-term self-interest through collective interest). the pros and cons of each one must be evaluated to make a rational choice. this research aims to explain the characters’ actions in social dilemmas in the shahnameh based on the rational choice theory and using a descriptive-analytical method. the results show that the shahnameh, characters have been in a social dilemma as whether or not to give yes or no response to children’s marriage proposal, whether or not to send hostages, and to save one’s life or protect the country in the battlefield. evaluating the consequences, they chose the most advantageous option for themselves and the community. therefore, the actors’ rational choice has been of the cooperative type and their choice has been an interest-oriented one. their decision-making rule is both the rule of maximum such that the king of yemen, afrasiab, and rostam determined the worst consequences of each option and then picked the best option among the worst. the expected benefit rule was such that, in the dilemma of zal and roudabeh wedding, sam chose the consequence with the maximum expected interest.