بررسی سیر ابهام در بلاغت اسلامی و تحلیل انواع آن در متون ادبی (مطالعۀ موردی؛ غزلیّات حافظ)

ابهام یکی از عناصر مهم در ادبیّت متون به حساب می‌آید و نقش مهمی در ارزیابی آثار ادبی مختلف ایفاء می‌کند. با توجّه به همین موضوع و اهمّیتی که ابهام در ادبیّات دارد، در این جستار تلاش شده تا به بررسی سیر ابهام در بلاغت اسلامی و همچنین تحلیل انواع آن و مصادیق و عوامل جمال‌ شناسانۀ آن‌ها پرداخته شود. این پژوهش بر آن است تا با ارائۀ آراء و نظرات اهل بلاغت راجع به ابهام، به نحوۀ نگاه و تعریف آن‌ها از ابهام هنری و تمایزی که بین آن و ابهام غیرهنری قائل شده‌اند، دست پیدا کند و همچنین به شناسایی مصادیق انواع ابهام هنری و جنبه‌های زیبایی‌شناسانۀ آن‌ها اقدام نماید. نتایج این تحقیق نشان‌می دهد که علمای بلاغت هرچند با تعقید، پیچیدگی و اغلاق مخالفت داشته‌ و آن را مورد نکوهش قرار می داده‌اند، امّا برخی از آنان همچون عبدالقاهر جرجانی با پیش‌کشیدن بحث‌هایی در مورد نقش ابهام در انگیزش مخاطب در خوانش متن ادبی و حظّ و لذّت مخاطب از آن، به درک و دریافت دقیقی از ابهام هنری و ابهام غیرهنری رسیده‌ بودند که بعدها کمتر مورد توجّه بلاغیون متاخّر واقع گشته است. بررسی وجوه ابهام و مصادیق آن در شعر حافظ نیز نشان‌می دهد که وجه موسیقیایی، زبانی و وجه تصویری ابهام، تاثیر بسیاری در جلب مخاطب و همچنین افزایش زیبایی شناختی اثر ادبی دارد و شاعر بزرگی چون حافظ توانسته است با استفاده از نبوغ و خلاقیّتی که دارد، با کاربرد انواع ابهام هنری، شعر خود را در متعالی ترین شکل، به مخاطبان عرضه‌ کند.

a study of ambiguity in islamic rhetoric and an analysis of its types in literary texts: a case study of hafez’s sonnets

ambiguity is considered as one of the most significant elements in literary texts, playing a crucial role in evaluating various literary works. given the importance of ambiguity in literature, this research aims to investigate the evolution of ambiguity in islamic rhetoric and analyze its different types, aesthetic manifestations, and causes. by presenting the views of rhetoricians regarding ambiguity, this study seeks to understand their perspectives on artistic ambiguity and the distinction they make between artistic and non-artistic ambiguities. additionally, it aims to identify examples of various types of artistic ambiguity and their aesthetic dimensions. the findings of this research indicate that rhetoricians have generally opposed complexity, intricacy and obscurity, but some of them, such as abd al-qahir al-jurjani, have delved into the role of ambiguity in engaging the reader and providing aesthetic pleasure. this has led to a more nuanced understanding of artistic and non-artistic ambiguities, which was later less emphasized by subsequent rhetoricians. an examination of the aspects and examples of ambiguity in hafez’s poetry reveals that the musical, linguistic, and visual dimensions of ambiguity significantly contribute to engaging the audience and enhancing the aesthetic quality of the literary work. the great poet hafez has skillfully employed various types of artistic ambiguity to present his poetry in its most sublime form.