کارکردهای بدل بلاغی در غزلیات حافظ

حافظ به گواهی دیوانش، در انتخاب واژگان وسواس ویژه‌ای دارد. نکتۀ قابل توجه در ابیات خواجه، ارتباط واژگان است؛ که هر بیت را با زنجیره‌ای از تناسبات معنایی و لفظی درهم‌ تنیده‌است. یکی از روابطی که میان مفاهیم و واژگان وجود دارد، رابطۀ جانشینی است؛ که اصطلاحاً آن را بدل بلاغی می‌نامیم. به این معنی که مفهومی که در پارۀ نخست بیت آمده، در پارۀ دیگر تکرار می‌شود. اما به‌جای این‌که لفظ تکرار شود، همان معنی با لفظ دیگری تکرار می‌شود. از آن‌جا که هر لفظ بر مدلول خاصی دلالت می‌کند و به حوزۀ معنایی خاصی تعلق دارد، جانشین کردن دو لفظ، دایرۀ معنایی آن‌ دو را درهم ‌می‌آمیزد و سبب می‌شود که هر لفظ هم بر معنی خود و هم بر معنی لفظی که جانشین آن شده، دلالت کند. این ویژگی، امکاناتی در اختیار شاعر گذاشته‌است؛ از جمله ایجاد ابهام در تشخیص مدلول اصلی، دلالت چندگانۀ واژگان و گسترش معنی. خواجه از این امکانات برای معنی‌آفرینی و ایجاد انواع زیبایی‌های ادبی و هنری، بسیار بهره‌گرفته‌‌است. در این پژوهش، تعدادی از ابیات دارای بدل بلاغی انتخاب و سپس با تحلیل رابطۀ جانشینی، تعدادی از کارکردهای این نوع رابطه بررسی شده‌است.