«بسط عارفانه» و شیوه های دستیابی به آن در سلوک عرفانی (با تاکید بر شیوه های بسط ابوسعید ابوالخیر و روزبهان بقلی)

در تاریخ عرفان و تصوّف، دو اصطلاح «قبض و بسط» همواره مورد توجّه صوفیه بوده است و سالکان با توجّه به منظومه عرفانی و گاه مسائل اجتماعی و سیاسی روزگار خود، یکی از حالات قبض یا بسط را برمی‌گزیده‌اند. قبض به منزله حجاب و «حالت افتقار»ی بوده که سالک را همواره محزون می‌داشته و بالعکس، بسط به مثابه نوعی کشف و «حالت افتخار»ی بوده که شادی و به دنبال آن، اعتماد به رحمت خداوند را برای عارف به ارمغان می‌آورده است. مریدی که اهل قبض بوده، به‌واسطه خوف از حشمت الهی، همواره حالات «خوف و حزن و هیبت» را پایه سلوک عرفانی خود قرار می‌داده و آیات عذاب قرآنی و بیم از دوزخ، دلایلی بسنده برای قبض او بوده و بالعکس عارف اهل بسط، «رجا و انبساط و انس» و حسن ظن به رافت الهی را مهمترین عوامل و انگیزه‌های وصال حق می‌دانسته است. نویسنده در این مقاله، ضمن بیان مقدّماتی درباره دو حالت عرفانی «قبض و بسط»، به بررسی انواع شیوه‌ها و توصیه‌های عرفانیتعلیمی بزرگان و عارفان –بویژه ابوسعید ابوالخیر و روزبهان بقلی– برای دستیابی به بسط پرداخته است؛ راهکارهایی همچون: تجلّی حق بر سالک، خطاب حق و لذّت ناشی از آن خطاب، تلاوت قرآن و تدبّر در آیات آن، تمسّک به ذکر الله، دیدار با خضر و قطب و اولیا، زیارت خاک مشایخ صوفیه، سماع، شنیدن سخنان و حکایت‌های افراد عامی و حتّی مست و گبر و کافر و سرانجام مکان‌ها و زمان‌های خاص.