بررسی و تحلیل جلوه‏ های خردگریزی در اشعار صائب

تا پیش از روزگار صفویه عوامل متعدّدی نظیر مجادلات دامنه‏دار اشاعره و معتزلیان و شکست طرف‏داران خرد در مقابل اشعریان خردگریز، غلبه اقوام بیگانه بر ایران، اشاعه نظام خانقاهی، تاسیس نظامیه‏ها و سیاست‏های خردستیز حاکمیّت‏ها موجب شده بود عقل و دانش‏های مرتبط با آن در جامعه ایرانی یکسو و واپس نهاده شود. بازتاب این تفکّر در ادبیّات فارسی، در هیئت نفی و مذمّت خرد و ترجیح عشق بر آن، با بسامد زیاد دیده می‏شود. جلوه بیشتر این موضوع سنّتی و دیرینه در آثار صائب و هم‌نسلان او قابل تامّل است. برخی از دلایل مهمّ توجّه صائب و سرایندگان معاصر وی به موضوع تعطیلی خرد و نکوهش آن در شعر بدین ترتیب است: تقلید و تاثیرپذیری از نمونه‏های به تثبیت رسیده در آثار قدما؛ بعضی از اقتضائات و ظرفیّت‏های مهمّ سبک هندی نظیر مضمون‌پردازی، اسلوب معادله(روابط تناظری) و ایجاد تناسب و برقراری روابط شگفت‏انگیز و حیرت‌افزا میان واژگان در شعرو تاثیرپذیری از جریانات حاکم بر اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه بویژه غلبه علمای اخباری و اهل حدیث بر حکماء و فلاسفه. این نوشته نشان می‌دهد که در اشعار صائب، خردگریزی با بسامد بالا و به گونه‏های متعدّدی جلوه یافته است که از آن میان به برتری عشق بر عقل، ترجیح جنون و شراب و مستی بر تعقّل و هوشیاری، تسلیم عقل در مقابل حسن و جمال یار، مذمّت خرد، پرهیز از علوم رسمی و نفی موشکافی و ردّ فلسفه و براهین منطقی می‏توان اشاره کرد. هم‏چنین این پژوهش به تحلیل علل و موجبات تحقیر خرد در دیوان صائب و جلوه‏های گوناگون آن می‏پردازد.