بازتاب دانش و فرهنگ عصر شارع در روایات دیات

در عصر حضور ائمه، مردم حکم جنایاتی را که رخ می‌داده است از ایشان می پرسیدند. گاه نیز راوی حکم جنایتی را که تصور کرده بوده از امام پرسیده است. از آنجا که این جنایت‌‌ها در خلا رخ نداده و راوی نیز خالی‌الذهن نبوده است و همگی متاثر از شرایط زمانه خود بوده‌اند؛ تامل در روایات دیات ما را به نتایج ذیل می‌‌رساند: شناختی که مردم از بدن انسان داشته‌‌اند؛ ابزاری که برای تشخیص میزان جنایت به کار می‌‌بردند؛ ابزار جنایتی که استفاده می شده است؛ جنایت‌‌هایی که در آن عصر رخ می‌‌داده‌‌ یا راویان تصور می‌کردند و اموالی که در عصر شارع بین همه مردم یا مردمِ بعضی از نواحی رواج داشته و ارزشمند بوده در روایات بازتاب داشته است. توجه به ویژگی عصری‌بودنِ بدن‌شناختی، جنایت‌شناختی و اموالی که در روایات برای دیات تعیین شده است؛ در استنباط حکم دیات برای جنایت‌‌هایی که امروزه رخ می‌‌دهد بی‌‌تاثیر نیست. فقیه نمی‌‌تواند به قراین مقامی صدور روایات، که چه‌بسا موضوع احکام در روایات را مقید می‌‌کند، بی‌‌توجه باشد. دانش و فرهنگ زمانة امامان می‌‌تواند دست‌کم بعضی از دستورهای ایشان درباره دیات را از اطلاق زمانی بیندازد. به این معنی که استنباط «احکام دیات» از «روایات» بدون آشنایی با زمینه‌‌های فرهنگی عصر صدور آنها و بدون مقایسه آنها با زمینه‌‌های فرهنگیِ عصرِ استنباط میسر نیست. مقتضای اجتهاد پویا در باب دیاتْ استنباط احکام از ادله اربعه به گونه‌‌ای است که از جهات «بدن‌شناسی، ابزار تشخیص میزان جنایت، ابزار جنایت، انواع جنایت و اموال مناسب برای دیه» با زمانه صدور فتوا تناسب بیشتری داشته باشد.