چیستی علم دینی از منظر غزالی: بازخوانی یک مینیمالیسم اخباری عرفانی

غزالی پیش و بیش از هر اندیشمند دیگری در تاریخ تفکر اسلامی، به مقوله‌ی علوم دینی و تعیین حدود و ثغور آن همت گماشته است؛ تلاش‌های پیگیر او در این زمینه، برخاسته از خطری بود که پیشِ روی علوم ناب اسلامی احساس می‌کرد؛ این وضعیت مهم‌ترین انگیزه‌ی آغاز پروژه‌ی عام «احیاء علوم دین» بود که طیف وسیعی از تلاش‌های غزالی، از مبارزه‌ی فکری با جریان‌های ضددین و بدعت‌گذار تا تعریف علم دینی و بیان اقسام آن را شامل می‌شد؛ این تلاش‌ها هم‌زمان به معنای تغییر در پارادایم و گفتمان اندیشه‌ی اسلامیان پیرامون علم دینی نیز بود؛ به‌نحوی‌که می‌توان ظهور غزالی را مبدئی برای دوره‌ای نوآیین از علم‌شناسی اسلامی قلمداد کرد؛ این دوره که به‌طور مشخص در برابر جریان عقل‌گرایانه و فلسفی قرار می‌گرفت، با رویکردی شریعتمدارانه – صوفیانه، نگاهی مینیمالیستی را تبلیغ می‌کرد که برای توسعه‌ی علوم مشخصی که در عداد علوم دینی قرار نمی‌گرفتند، حد مشخصی می‌گذاشت. به‌این‌ترتیب، در این بافتار فقط علمی مجوز و امکان ترویج و توسعه را می‌یافت که در دنباله‌ی مسیر «سلف صالح» قرار می‌گرفت و فرد و جامعه را در مسیر آبادانی آخرت قرار می‌داد.

The Nature of Religious Sciences in AlGhazali’s Thought : A review of a Mystical Minimalism

AlGhazali , the first person in the Islamic world,  who  paid attention to theological sciences and tried to sketch its borders more than any other thinker. AlGhazali’s efforts in this area were motivated by the danger that he sensed was threatening pure Islamic Sciences. This was the most important motive for beginning his comprehensive project “Revival of the Religious Sciences” (Ihya’ ’Ulum alDin), which involves a wide spectrum of efforts from his battle with antireligious and heretical trends to defining Islamic theology and denominating its kinds. These efforts simultaneously meant changes in the Islamic paradigm and discourse on Islamic theology, to the extent that the emergence of AlGhazali can be regarded as an inception for a new period in the exploration of Islamic theology. The trend in this period was particularly against rationalism and philosophy where the scholars made use of a SufiSharia approach to proselytize a minimalistic vision to determine specific boundaries for special sciences which did not belong to the sphere of theological ones. In this context, only the sciences could be promoted and developed, which followed the path of the righteous predecessor and led the individual and society to prosperity in the hereafter.