ارزش معرفتی ظن بر پایه‌ی تصویرسازی فخر رازی (از اعتبار معرفت‌شناختی ظن تا کارکردهای آن در خداشناسی و دواعی فعل)

در این جستار تصویرسازی فخر رازی از ظن و اعتبار معرفتی آن بررسی می‌شود. معناشناسی ظن در اندیشه‌ی رازی نشان از کاربردهای معنایی متفاوت آن دارد. در این مقاله تلاش می‌شود به مهم‌ترین وجوه اعتبارسنجی ظن در معرفت‌شناسی رازی پرداخته شود. از میان وجوه شش‌گانه‌ی اعتبار ظن که در این جستار شناسایی و صورت‌بندی شده است، دو تصویر واقع‌نمایی ظنون و نیز وجه تکثری ظنون در ایجاد یقین، اهمیت دارد. حیثیت واقع‌نمایی مهم‌ترین وجه اعتباربخشی یقین و ادراکات حقیقی است که بر انکشاف مطابَقی استوار است. اما آیا ظن نیز این وجه اعتبارسنجی را دارد و به‌طور کلی، در این واقع‌نمایی چه جایگاهی دارد؟ رازی شناخت‌های ظنی را در فرایندی از معرفت‌زایی قرار می‌دهد که در این فرایند، تکثر انگاره‌داشت‌ها، زمینه‌ساز ایجاد/تولید یقین در انسان (استنتاج یقین از ظن در وجه تکثری) است. ظن در وجه تکثری، آن هنگام واقعیت را بازنمایی می‌کند که در فرایند ایجاد یقین قرار گیرد و میان انگاره‌داشت‌های ادعایی، با محکی واقعی که فرآورده‌ی فرایند از آن حکایت می‌کند، ارتباط وجود داشته باشد. به‌همین‌سبب، رازی در توصیف این ارتباط، از واژه‌ی افاده یا زمینه‌ساز، در برابر دستیابی که در برخی ادراکات حقیقی است، استفاده می‌کند و خود، مصحح و منشا واقع‌نمایی و اعتبار معرفتی انگاره‌داشت است. از‌این‌رو، رازی در تفکری فرایندی و سیستمی، ظن را تحلیل می‌کند و آن را بریده از دیگر باورداشت‌های انسان لحاظ نمی‌کند. رازی نمونه‌ی کاربست معرفتی ظن در فرایند یقین‌آوری را در دلایل پذیرش وجود خداوند و دواعی فعل طراحی می‌کند.