عوامل انحطاط سیاسی - اجتماعی حکومت ها و راهکارهای مقابله با آن (مطالعه موردی صفویه، تحلیلی بر رساله طب الممالک)

مقدمه و اهداف: در تاریخ ایران، یکی از حکومت‌هایی که به دلیل ماهیت شیعی و  وجود ارتباط وثیق بین دین و سیاست در اداره جامعه ذیل قلمرو آن، می‌تواند واجد شباهت‌هایی با نظام جمهوری اسلامی ایران باشد، حکومت صفویه است، که نقش مهمی در ساخت تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران ایفا کرده است. رسالت پژوهش حاضر بررسی علل زوال و انحطاط حکومت صفویه و بررسی راهکارهایی است که می‌توانست به‌مثابه نسخه برون‌رفت از این انحطاط برای صفویان ایفای نقش نماید. در راستای این مهم، پس از کنکاش تاریخی، «رساله طب الممالک» نوشته «قطب‌الدین نیریزی»، به‌عنوان مرجع متنی پژوهشگران جهت تحلیل و نیل به هدف پژوهش برگزیده شده است. این گزینش باتوجه‌به جایگاه دینی «قطب‌الدین نیریزی» و هم‌عصری او با دوران سلطنت شاه سلطان حسین صفوی (که فروپاشی صفویان در دوره او رخ داده است)، واجد اهمیت بسزایی است و می‌تواند احوالات سیاسی- اجتماعی آن دوران را تا حد قابل توجهی بازنمایی کند و نسخه‌های نیریزی برای حکومت صفویه در جهت استحکام‌بخشی به پایه‌های سیاسی- اجتماعی ایران صفوی و خروج از وضعیت ضعف را تبیین نماید. از این رو  مقاله درصدد است ضمن بررسی متن رساله طب الممالک اثر قطب‌الدین نیریزی که در دوران افول حکومت صفویه نگاشته شده به این سوال پاسخ دهد که: «از دید قطب‌الدین نیریزی به‌عنوان یکی از علمای شیعه آن دوره علت انحطاط حکومت صفویان چیست و چه راهکارهایی برای برون‌رفت از آن پیشنهاد می‌دهد؟»روش: باتوجه‌به متن محور بودن پژوهش حاضر نگارندگان از روش تحلیل مضمون که بیش از هر چیز برای منابع مکتوب کاربرد دارد استفاده خواهند کرد. ازاین‌رو مطالب مرتبط با موضوع استخراج، دسته‌بندی و کدگذاری شد. با تکیه بر گام های روشی بیان شده، در راستای کشف مضامین موجود متن رساله طب الممالک تقطیع و مضامین موجود در هر بخش استخراج و فرآیند کدگذاری توسط پژوهشگر انجام شده است. از این رو با استفاده از نرم افزار مکس‌کیودا مقوله‌های مرتبط با عوامل انحطاط و راهکارهای جلوگیری از آن با استفاده از نمادهای fa  و so  نشانه گذاری شده و عملیات کد گذاری صورت گرفته است.یافته‌ها: در نهایت مضامین مستخرج ذیل دو عنوان کلی علل افول و راهکارهای برون‌رفت از بحران جای گرفتند. با این اقدام عوامل موثر در هر یک از این دو حوزه از دیدگاه قطب‌الدین نیریزی شناسایی و جایگاه عوامل مختلف در اندیشه او شناسایی شد. از نظرگاه نویسنده این رساله، علما به‌عنوان یکی از گروه‌های مهم اجتماعی، اگر بی‌اراده، دنیاطلب، سخن‌بین، پیرو سلطان و بی‌عمل باشند، زمینه انحطاط جامعه فراهم می‌شود. نیریزی، در کنار «عامل محیطی»، که قحطی فراگیر و طمع بیگانگان را در بر می‌گیرد، از «آزمایش‌ها و سنت‌های الهی» نیز به‌عنوان یکی از عوامل انحطاط جوامع یاد می‌کند که عذاب الهی، آزمایش الهی و تغییر نعمت‌ها در زمره آن است.نتیجه گیری: باتوجه‌به  یافته‌های به‌دست‌آمده  می‌توان نتیجه گرفت این عالم دینی عوامل انحطاط را ذیل پنج دسته: عوامل مرتبط با عموم مردم، عوامل مرتبط با علما، عوامل مرتبط با حاکمیت، عوامل محیطی و همچنین سنن الهی؛ و راهکارهای مقابله با آن را نیز ذیل چهار دسته: راهکارهای مرتبط با عموم مردم، راهکارهای مرتبط با علما، راهکارهای مرتبط با حاکمیت و در نهایت راهکارهای فرامادی یا همان امدادهای الهی دسته‌بندی کرد.

factors of political & social degeneration of governments and strategies to deal with them (safavid case study;an analysis of teb-al-mamalek)

introduction: characterized by its shiite background and the interdependence of religion and politics in governance, the safavid government bear some significant similarities to the islamic republic of iran and played an important role in shaping iran’s political and social history. the aim of the present research is to examine the causes of the decline and fall of the safavid government and to investigate the strategies that could have served as a solution to this decline for the safavids to this end, after a historical investigation, resaale-ye teb-ol mamaalek (the treatise on state medicine) written by qutb al-din nayrizi has been chosen as the textual reference to analyze and achieve the research goal. this selection is of great importance due to qutb al-din nayrizi’s religious status and his contemporaneity with the reign of shah sultan hussein safavid (during whose period the fall of the safavids occurred), and it can significantly reflect the political and social conditions of that era and elucidate nayrizi’s prescriptions for strengthening the political and social foundations of safavid iran and overcoming the state of weakness.method: due to the text-oriented nature of the current research, the authors will use the thematic analysis, which is more applicable to written sources. accordingly, the materials related to the topic were extracted, categorized and coded. relying on the stated methodological steps, in order to discover the existing topics of the text of  resaale-ye teb-ol mamaalek (the treatise on state medicine), the extraction and coding process of the topics in each section has been done by the researchers. therefore, using maxqda software, categories related to the factors of decline and the strategies to prevent it were marked with the symbols fa and so, and the coding process was carried out.findings: in the end, the extracted themes were categorized under two main headings: causes of decline and strategies for overcoming the crisis. through this process, the influential factors in each of these two headings were identified from qutb al-din nayrizi’s perspective, and the position of various factors in his thought was recognized. according to the author of this treatise, if the scholars, as one of the important social groups, are weak-willed, worldly, hypocritical, followers of the sultan, and inactive, the groundwork for societal decline is laid. nayrizi also mentions &environmental factors,& including widespread famine and foreign territorial expansionism, and &divine trials and traditions& as causes of societal decline. conclusion: according to the findings, it can be concluded that this religious thinker classified the factors of degeneration into the following five categories: factors related to the  public, factors related to scholars, factors related to governance, environmental factors, and also divine traditions; he also classified the solutions to deal with it under four categories: solutions related to the  public, solutions related to the scholars, solutions related to governance, and finally, transcendental solutions or divine aid.