نظریه مقاومت و اندیشه مشروطه خواهی در ایران

ایرانیان در طول سده‌ها مقاومت در برابر خودکامگی شیوه‌های گوناگونی را آزموده‌اند، شیوه‌هایی مانند ترور، قیام مسلحانه، انقلاب و انواعی از مقاومت منفی. اما مقارن با آشنایی روشنفکران ایرانی با اندیشه‌های نوآیین درباب اجتماع و سیاست، در دوران جنبش مشروطه درک جدیدی از مسئله و مفهوم مقاومت سرنمونی یافت. بی‌گمان مکان تاریخی ظهور این مفهوم جدید از مقاومت در برابر خودکامگی سده‌ها پیش از نهضت مشروطه‌ی ایران در میان فرقه‌های مسیحی مخالف ولایت مطلقه پاپ و بعد از آن در اعتراض به بی‌رسمی‌های سلطنت‌های مطلقه‌ی اروپایی بود و عموما حاصل تلاش‌های نظری  نویسندگان پروتستان و هوادار سلطنت‌های مشروطه بود. این‌گونه از مقاومت که می‌توان از آن با عنوان مقاومت براساس فرآیند‌های قانونی یاد کرد، برپایه اصلی مندرج در نظام‌نامه ها قرار دارد که برمبنای آن هرگاه فرمانروا یا شهریاری خودکامگی پیشه کرده و قرارداد آغازین را منحل کند، آن­گاه مردم نیز با توسل به خشونت، حق مقاومت در برابر او را خواهند داشت. این اصل به‌عنوان قیدی اساسی در نظام‌نامه‌ها و قوانین بنیادین، مبنای آن چیزی است که در اندیشه سیاسی جدید از آن به نظریه‌ی مقاومت یاد کرده‌اند. در جریان تلاش‌های روشنفکران ایرانی برای تاسیس حکومت قانون و تبیین اصول مشروطه‌خواهی و به‌ویژه در دوره‌ی استبداد صغیر به این درک جدید از مفهوم مقاومت در معدود رساله‌های سیاسی و حقوقی توجه شده است. از آن‌جا که تا‌کنون پژوهشی جامع درباره‌ی این وجه از ادبیات مقاومت، به‌ویژه در جریان نهضت مشروطه ایران، انجام نشده است، سعی نوشتار حاضر بر این است به بحث راجع به آن بپردازد.

Resistance theory and constitutionalism in Iran

Throughout the centuries, Iranians have tested various forms of resistance to dictatorship, such as assassination, armed uprising, revolution, and types of negative resistance. But during the constitutional movement when Iranain intellectuals attained the modern knowlages of society and politics, a new understanding about the problem and concept of resistance emerged. Historically, this new concept of resistance, of centuries before the constitutional movement of Iran, initially emeraged among the Christian sects opposed to the plenitude of divine power of the pope, and later against the European absolute monarchies, and was generally the result of theoretical efforts of the Protestant writers and proponents of constitutional monarchies. Such resistance, which can be called “resistance through legal processes”, is based on a principle depicted in constitutions that points out whenever a ruler or prince tries to dissolve the initial contract, then the people appeal to violence and they will have the right to resist him. This principle, as a significant constraint in the constitutions and fundamental laws, was the basis of what was called Resistance Theory in the modern political thought. In the course of the efforts of Iranian intellectuals to establish the rule of law and to explain the principles of constitutionalism, and especially during the period of “Estebdad e Sagheir”, the new understanding of the concept of resistance has been addressed in a few political and legal treatises. Since there has not been a comprehensive research on this aspect of the literature of resistance, especially during the constitutional movement of Iran, the paper is trying to discuss it.