بررسی اندیشه های کلامی سعدی بر اساس نقد یک حکایت

یکی از مسائل مهم کلامی که آثار بزرگان ادب فارسی را متاثر ساخت و جلوه های آن در شعر و نثر پدیدار شد، موضوع حدود اختیار انسان در جهان است. پس از جدالهای فراوان در این باره سرانجام با ظهور ابوالحسن اشعری، کلام وی که مبتنی بر جبر بود در میان اهل سنت گسترش یافت و در قرن پنجم با تاسیس مدارس نظامیه رسمیت تام یافت. سعدی نیز که در این مدارس کسب علم کرده بود، نه تنها با این تفکر آشنا شد، بلکه آن را در آثار خویش آشکار ساخت. یکی از این موارد حکایت چهارم از باب اول گلستان اوست که ظاهرا مجادله بین شاه و وزیر بر سر تربیت نوجوانی بازمانده از طایفه دزدان است . آنچه را شاه در این داستان بیان می کند در حقیقت بازتابی از اندیشه های جبرگرایانه کلام اشعری است و آنچه از زبان وزیر گفته شده جلوه ای از تفکرات معتقدان به اختیار است . مقایسه این مطالب با دیگر گفته های سعدی این واقعیت را آشکار می سازد که وی هنرمندانه بدون ذکر آشکاری از موضوع جبر و اختیار به نقد و بررسی این دو طرز تفکر پرداخته و سرانجام سخنان شاه را لباس تحقق پوشانده و به نوعی درستی اندیشه خود را بیان کرده است.