ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی نخستین مفسر بزرگ اصفهان

در این مقاله نگارنده در مقام معرفی یکی از رجال علمی اصفهان است که نام و آرای او از قرن چهارم اسلامی تاکنون در تفاسیر بزرگ و معروف شیعه و اهل تسنن دیده می شود، ولی با گذشت یازده قرن تمام، از خصوصیات زندگانی و استادان و شاگردان او اطلاعات دقیقی در دست نیست، وحتی کسانی که با کتب تفسیر سرو کار دارند و از او نام می برند جز نامی بیش از او نمی شناسند. شیخ الطایفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی در مقدمه تفسیر تبیان او را ستوده، و امام فخر رازی در تفسیر مفاتیح الغیب بیش از سایر مفسرین به بیان اقوال و آرای او پرداخته، و نیز شیخ ابوعلی فضل بن حسن طبرسی در تفسیر مجمع البیان، و از متاخرین مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان چنانکه در آغاز سوره الشوری ذیل حمعسق در معانی فواتح سوره یازده قول از مفسرین به نقل از تفسیر مجمع البیان آورده، که در پایان قول یازدهم فرموده: و هو مروی عن قطرب واختاره ابومسلم الاصبهانی و الیه یمیل جمع من المتاخرین. این قول از قطرب روایت شده و آن را ابومسلم اصفهانی برگزیده و گروهی از مفسرین متاخر آن را پسندیده اند و عبارت طبرسی چنین است: و هو المحکی عن قطرب و اختاره ابومسلم محمد بن بحرالاصفهانی در کتب تفاسیر از ابومسلم با اسامی مختلف یادشده مثل ابومسلم( به طور مطلق)، ابن بحر، ابومسلم اصفهانی، محمد به بحر، ابومسلم محمدبن بحراصفهانی، ابومسلم محمدبن بحر، و در دو مورد نام والد او تصحیف و تغییر یافته و آمده ابومسلم محمدبن یحیی. 1- در تفسیر تبیان، سوره بقره، ذیل آیه 35.2- در تفسیر مفاتیح الغیب، سوره بقره، ذیل آیه 15.و این اشتباه سبب شده که در یکی از فهارس تفسیر امام فخر تنظیم یافته آقایان ابراهیم و احمد شمس الدین که در آن حدود 350 مورد، از نظر ابومسلم آمده، آنچه به او نسبت داده شده شش مورد است و بقیه منسوب است به ابومسلم محمد بن یحیی. و در الفهرست ابن ندیم دو مرتبه نام محمد بن بحر آمده یکی در ذیل اسامی مصنفین تفسیر صفحه 37 و دیگری در صفحه 151( چاپ تجدد) با ذکر مصنفات و منزلت علمی او، و در بعضی از کتب مآخذ، تفسیر او به نام جامع التاویل لمحکم التنزیل به مولف دیگری نسبت داده شده، که با عنایت و توفیقات الهی در مقاله ای دیگر به طور مشروح به بحث و تحقیق در آن می پردازیم. و از ویژگی های این دانشمند عالی مقام است که در میان مفسرین و دانشمندان اسلامی یگانه فردی است که نسخ در آیات قرآنی را نپذیرفته و آنچه از آیات قرآنی به گفته دیگران از احکام منسوخه است آن را توجیه و تاویل کرده و بر اثبات این مطلب به آیه شریفه لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه استناد کرده که ذکر آن درکتب تفسیر و اصول فقه مفصل آمده است . و خلاصه سخن آنکه ابومسلم محمد به بحر اصفهانی دانشمندی است گرانمایه در تفسیر و ادبیات پارسی و تازی و علم لغت، ونوسینده و شاعری است توانا، نخست در خدمت محمد بن زید داعی طبرستان، چندی سمت دبیری و کتابت به عهده داشته و در سال 309 ه. ق عامل شهر قم بوده است، و با درگذشت ابوعلی محمد بن رستم، عامل فارس و اصفهان در شوال سال 321 از طرف خلیفه مقتدر عباسی به جای او منصوب شده و پس از ورود لشکر مرداویج به اصفهان به فرماندهی ابوالحسن علی بن بویه در نیمه ذی القعده 322 از آن سمت معزول گشت و پس از آن دیری نگذشت که دیده از جهان فروبست. غفر الله له و لنا.