مبانی معرفت شناسی حافظ

هدف اصلی این مقاله استخراج و تبیین دیدگاهها و نظریات حافظ در مورد علم، دانش، عقل، مدرسه و موارد و موضوعات مربوط به آن می باشد. سوال اساسی که این تحقیق درصدد پاسخگویی به آن است این است که: آیا حافظ واژه ها و موضوعات ذکر شده را در چه معانیی به کار برده و اصولا آیا به آنها دید منفی و یا مثبت نگریسته است؟ روش به کار گرفته شده برای وصول به هدف فوق و پاسخگویی به سوال تحقیق، به صورت تحلیلی بوده است. بدین صورت که بعد از بررسی دیوان حافظ ابیاتی که به نحوی ناظر به موارد فوق بوده اند، استخراج شده و در کنار همدیگر قرار داده شده اند و بانگاهی جامع و کلی به آنها و تفسیر و تحلیل هر مورد، تلاش شده که نظر خاص حافظ در زمینه موارد ذکر شده کشف و بررسی گردد. نگاهی به نتایج تحقیق مبین آن است که حافظ واژه های فوق را در حالات و معانی مختلفی به کار برده است، در یک دیدگاه اگر عالم و دانشمند علم و دانش خود را در طریق وصول به هدفی غیر از تعالی و کمال که در پرتو عبودیت خداوند میسر و امکان پذیر است به کارگیرد و جان و قلب خویش را پاک و مطهر نسازد در این صورت علم و عقلش جز در مسیر هوای نفس و وجهه دوستی و دنیاپرستی عمل نخواهد کرد و مدرسه آنان جز مکانی برای بازی با الفاظ و قیل و قال های بی فایده و استدلالهای سست و سطحی نخواهد بود. این چنین عملی اسباب و وسیله تفاخر و تظاهر بوده و منشا بروز هیچ رفتار پسندیده ای نخواهد بود و معلم و متعلم را جز خسران و ندامت نخواهد افزود. اما اگر آینه قلب و روح طالب علم از زنگار گناه پاک گردد و روح تفکر و حقیقت جویی بر او حاکم شود و علم و دانش خود را عجین با عشق خدا سازد، در این صورت مجموعه هستی و کاینات، بالاترین منبع شناخت و آگاهی وی خواهند بود و جمیع اجزای عالم وجود به او درس حقیقت و عرفان خواهند داد و هرگز کلاس درسش به زمان و مکانی خاص محدود و مقید نخواهد شد. این چنین عملی سبب دریافت حقایق امور عالم آن گونه که هستند و انجام کارهای خوب آن طور که شایسته است می شود.