قابوسنامه عنصرالمعالی و جریان اندرزنامه نویسی سیاسی در ایران دوران اسلامی

عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس امیرزاده زیاری از نویسندگان مشهور سده پنجم هجری است . مروری بر پیشینه دودمانی او همچون انتساب به ساسانیان و تکاپوی نیای وی مرداویج که به بازسازی درباری بر پایه الگوی دربار ساسانی پرداخت نکاتی قابل تامل در شناخت گرایشهای ایرانی دودمان زیاری و مفهوم ویژه آن در سده چهارم و پنجم هجری در فرایندی است که در برابر خلافت عباسی و استقلال طلبی سیاسی در ایران پدید آمد. کتاب قابوس نامه اثر ارزشمند و ماندگار عنصرالمعالی، بنابردعوی نویسنده و شهرت این کتاب، پندنامه ای آموزنده است که نصایح اخلاقی، اجتماعی و سیاسی را در بردارد. این کتاب که در دوره های مختلف مورد توجه بوده مبتنی بر نمونه های رایج اندرزنامه نویسی در تاریخ ادبیات ایران است . اندرزنامه نویسی که پیشینه ان به گذشته های بسیار دور می رسد، شاخه ای مهم در ادبیات ایران است که در پاره ای حوزه ها، چون اندیشه و فرهنگ سیاسی، بستری مناسب برای بازتاب و انتقال فرهنگ سیاسی باستان یا اندیشه ایرانشهری در دوران اسلامی فراهم ساخت. عنصرالمعالی از جمله نویسندگان شاخصی است که در جریان اندرزنامه نویسی دوران اسلامی به سبب بازتاب دادن خرد سیاسی ایران باستان در چارچوبی منطبق با ضرورت های زمانه خود، جایگاهی ویژه دارد. علاوه بر اینکه کتاب او به جهت اقدام یک امیرزاده به تدوین پندنامه ای ماندگار، اندرزنامه های منسوب به شخصیت های برجسته سیاسی - مذهبی پیش از اسلام را به یاد می آورد، بسیاری از حکایات منسوب به بزرگان باستانی را نیز روایت نموده و پاره ای متون اصیل پهلوی را در دست داشته است . به هر روی ابواب مهمی از قابوسنامه که به نهادهایی چون پادشاهی، وزارت، دیوان، سپاه و دربار و ندیمان پادشاه که در ساختار سیاسی حکومتهای ایرانی می پردازد، بخش هایی قابل تامل و بررسی هستند که به خوبی پیروی از منطق سیاسی و گرته برداری از فرهنگ سیاسی ایران باستان و اندرزنامه نویسی پیش از اسلام را نشان می دهد و جایگاه عنصرالمعالی را در این جریان مهم، در تاریخ اندیشه سیاسی در ایران دوران اسلامی روشن می کند.