متابولیسم جمعیتی و نقش آن در تحوّلات ساختار و بُعد خانوار در ایران

متابولیسم جمعیتی یا فرآیند جایگزینی افراد که به واسطه آن نسل‌‌های جوان‌تر که دارای ارزش‌‌ها و هنجارهای جدید و مدرن هستند به مرور جایگزین نسل‌‌های مسن‌‌تر می‌‌شوند، می‌‌تواند منشا تحوّلات عمده‌‌ای در ساختارهای خانواده و خانوار باشد. مطالعه حاضر به بررسی تغییرات و تفاوت‌‌های نسلی در ساختار و بُعد خانوار در ایران در طی دوره 1398-1363 پرداخته است. به این منظور داده‌های طرح هزینه و درآمد خانوار طی چهار دهه گذشته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌‌ها نشان داد که تفاوت‌‌های معناداری بین نسل‌‌های مختلف به لحاظ وضع سواد و سطح تحصیلات وجود دارد که این امر، میزان‌‌های ازدواج در نسل‌ها و کوهورت‌‌های مختلف را تحت تاثیر قرار داده است. تفاوت‌‌های نسلی در میانگین بُعد خانوار نیز چشمگیر است. شکل‌‌گیری خانوار توسط نسل‌‌های جوان‌تر در مقایسه با همتایان‌‌شان در گذشته، با میانگین بعُد خانوار کمتری شروع می‌‌شود و همچنین بالاترین میانگین بُعد خانواری که نسل‌‌های مختلف به آن رسیده‌‌اند رو به کاهش گذاشته است. روندهای نسلی همچنین آشکار ساخت که تعداد خانوارهای تک‌‌نفره در بین نسل‌‌های جوان نسبتاً بالا است، در حالی که روندهای دوره‌‌ای این رقم را بسیار اندک نشان می‌‌دهد. نکته مهم اینکه فرآیند جایگزینی نسل‌‌ها می‌تواند روند تغییرات خانوار را تسریع کند. این یافته‌‌ها مشخّص می‌‌سازد که تغییرات خانوار در ایران علاوه بر تحت تاثیر قرار گرفتن توسط وقایع دوره‌‌ای (همچون شرایط اقتصادی و اجتماعی)، از جایگزینی‌‌ کوهورت‌‌ها نیز متاثر است. از این رو مطالعات طولی و تحلیل‌‌های نسلی می‌‌تواند شناخت جامع‌‌تری از تغییرات خانوار و خانواده در ایران برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان فراهم کند.