ریخت‌شناسی خاوران‌نامه ابن‌حسام خوسفی بیرجندی با تکیّه بر نظریه پراپ

در ریخت‌شناسی (morphology)، تاثیر محتوا بر ساختار و شکل ظاهری آثار و نیز تاثیر ساختمان اثر بر محتوا و مضمون بررسی می‌شود. ساختار هر اثر ارتباط تنگاتنگی با مضمون آن دارد، به طوری که هر مفهوم خاص در قالبی خاص گنجانده می‌شود. خاوران‌نامه، از حماسه‌های دینی کهن شیعه است که موضوع اصلی آن، داستان‌هایی است از سفرها و حملات حضرت علی(ع) به سرزمین خاوران، با همراهی مالک اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد، پادشاه خاورزمین و امرای دیگری، مانند تهماسپ‌شاه، جنگ با دیو و اژدها و امثال این وقایع حکایت می‌کند. با توجّه به مطابقت ساختار داستان‌های خاوران‌نامه با تعریف خاصّ پراپ از قصه پریان، نگارندگان در این جستار کوشیده‌اند تا به شیوه توصیفی‌ تحلیلی الگویی را که ابن‌حسام در سرایش داستان‌هایش به کار برده‌است، مشخّص سازند. همچنین، شباهت‌ها و تفاوت‌های این الگو را با الگوی قصّه‌های پریان مقایسه و تحلیل نمایند. در مطالعه حاضر، ضمن تطبیق ریخت‌شناسی پراپ با ساختار این قصه، به بررسی خویشکاری‌های دینی‌ مذهبی آن توجّه شده‌است که مسلماً در طبقه‌بندی پراپ وجود نداشته‌است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مثنوی حماسی‌ مذهبی خاوران‌نامه با وجود مذهبی بودن، بسیاری از کارکردهای خاصِّ قصّه‌های پریان را دارد و علاوه بر این، از کارکردهای دیگر که مختص حماسه‌های مذهبی است، از جمله دعوت به دین، پذیرش دعوت، نپذیرفتن دعوت و... برخوردار است.