بررسی و مقایسه چهار دوره قهرمانی شاهنامه بر اساس نقد کهن ‌الگویی

کهن‌الگوها از ناخودآگاه جمعیِ افراد در دوره‌های اوّلیّه نشات ‌گرفته است. در نظر یونگ (روانکاو سوئیسی) و پیروانش، کهن‌الگوها قالب‌ها و ظرف‌های از پیش تعیین‌شده‌ای دارند که در رویاها و اسطوره‌ها نمود می‌یابند. در پهنه ادبیّات فارسی، شاهنامه فردوسی در بر دارنده بخش عظیمی از این نمادها و کهن‌الگوهاست که مبتنی بر ناخوداگاه جمعی اقوامی، در طول سالیان متمادی بوده است. مقاله حاضر، کوششی برای یافتن ارتباط بین قهرمان‌های اسطوره‌ای شاهنامه، طبق نظریّات یونگ و فرای است که با روش تحلیل محتوایی(contentanalysis) نگاشته شده است. در این پژوهش، برخی شخصیّت‌های اسطوره‌ای شاهنامه با توجّه به کارکرد و نوع کنش‌هاشان و نیز بر اساس سیر تحوّلات تاریخی آنها، با کهن‌الگوهای مورد نظر «یونگ» تطبیق یافته است. پس از مطابقت آرای یونگ و هم‌فکرانش بر اسطوره‌های مورد بررسی و مقایسه ویژگی‌ها و کنش‌های آنها با یکدیگر در دوره‌های مختلف، بخش‌های ناشناخته اسطوره‌ها و فرایند تغییر و تحوّل آنها تبیین شده است. در این پژوهش، اظهار نظرها بر اساس فرضیّه ارائه شده ‌است؛ زیرا پیش‌فرض اصلی بر این بوده است که قهرمان‌های دوره‌های انتخابی دارای خاصیّت کهن‌الگویی هستند. تحقیق بر این اساس پیش رفته است و در پایان، نتیجه حاصله نشان داده است که قهرمان‌ها و حوادث زندگی ایشان در قالب‌های کهن‌الگویی ساخته و پرداخته شده است و فرهنگی جمعی در ساخت آنها از آغاز تا پایان دخیل بوده است. این پژوهش نشان داده که چگونه هر دوره قهرمانی، زمینه‌ساز تکامل ویژگی‌های قهرمانی دوره بعدی است؛ زیرا مراحل قهرمانی طبق آرای یونگ به صورت تدریجی تکامل می‌یابد. قهرمان دوره اوّل در سطح ابتدایی و نازلی قرار داشته است و دارای خصوصیّات دوره اوّل بوده است، در حالی ‌که قهرمان دوره چهارم، نمود کاملی از قهرمان نهایی و قربانی است. همچنین در حین بررسی دوره‌های قهرمانی، انواع چهارگانه آنیما (طبق الگوی مورد نظر یونگ) بررسی و مشخّص شد که آنیما نیز از دوره اوّل تا چهارم از سیری تکوینی برخوردار بوده است و به تدریج تکامل یافته تا اینکه در دوره قهرمانی چهارم به اوج آگاهی و احساس یعنی مرحله چهارم از الگوهای کارکردی خویش دست یافته است.

An Investigation of Shahnameh’s Four Heroic Periods based on Archetype Theory

Archetypes are primitive mental images inherited from the collective unconsciousness of the earliest human ancestors. According to Jung, the Swiss psychiatrist, and his followers, archetypes include predetermined patterns that manifest themselves in dreams and myths. In Persian literature, Shahnameh by Ferdowsi contains numerous examples of these archetypes that are set on a people’s collective unconsciousness during years. This paper is a content analysis of Shahnameh, based on Jung’s theory of archetypes, to find the connections between its mythical heroes. More clearly, some mythical characters of Shahnameh are analyzed regarding their roles, actions and historical development, in light of archetypes proposed by Jung. After the analysis of Shahnameh’s mythical characters with the archetypes proposed by Jung and his followers and comparison of the characters belonging to different periods, the unknown aspects of the myths and the way they have changed were explained in detail. Since it has been hypothesized that the selected characters are archetypical ones, the study has been built on some hypotheses. The results indicated that all the heroes and their life events are archetypically patterned based on a collective culture. It was also found that each heroic period has contributed to the development of heroic characteristics for the next period. This piece of finding is in tune with Jung’s theory that heroic periods are gradually developed. On contrary with the heroes in the first heroic period who are simply patterned without any complexity of personality, the heroes in the fourth period are complex and ultimate representation of heroic characters. The four major Jungian animas were also found to have undergone the same evolutionary procedure up to their highest levels in the fourth period.