از بیناخوانش تا بینامتنیّت؛ روایت‌شناسی میراث عاشورا در آثار داستانی محمود دولت‌آبادی

ادبیّات از هیچ زاده نشده است! هر متنی هنگام تولّد بر گستره سفید کاغذ یا حتّی بر صفّه ذهن، از متون قبل از خود متاثّر شده است. این امر سبب شده تا مفاهیم بدیعی از قبیل بینامتنیّت و بیناخوانش در حوزه نقد نو جلوه‌گر شوند. در ادبیّات داستانی، آن ‌دسته از منابع که استوارتر و جذّاب‌ترند، بنمایه خلق آثار دیگر می‌شوند. حماسه عاشورا از این زمره است. بر کسی پوشیده نیست که ذهن و اندیشه ایرانیان مسلمان با واقعه عاشورا عجین و به‌ شدّت از آن متاثّر است. ادبیّات، به‌ویژه ادبیّات داستانی نیز به ‌عنوان آیینه‌ای از باورها و رخدادهای اجتماعی، این واقعه را در خود بازتاب داده است و به ایجاد گستره‌ای انجامیده که آن را «ادبیّات عاشورا» نام نهاده‌اند. در این گستره، برخی از آثار به ‌شکلی مستقیم به شرح وقایع عاشورا و قیام امام حسین(ع) می‌پردازند؛ مثل اشعار رثایی یا اشکال مختلف تعزیه. امّا دولت‌آبادی رمان‌نویس است و از همین رو، در مقام قیاس، تاثیرپذیری‌ او از واقعه عاشورا شکل پیچیده و پنهان‌تری دارد. او با بهره‌گیری از قابلیّت‌های گوناگون این واقعه در زمینه خلاّقیّت ادبی، عناصری را از آن وام گرفته ‌است. همان‌گونه که خود او نیز اذعان دارد، نقش تجربه شخصی‌ وی در حوزه نمایش، به‌ویژه تعزیه در این میان انکارناپذیر بوده است. در این مقاله، در نظر داریم تا از دیدگاهی تطبیقی و با تکیه بر نظریّات بینامتنیّت و بیناخوانش، منبعث از ژرار ژنت و ژان بل‌من‌نوئل، نحوه بازتاب واقعه عاشورا را در آثار دولت‌آبادی بررسی‌ کنیم.

From Interlecture to Intertextuality: Narratalogy of Ashura Heritage in the Fiction of Mahmud Dowlatabadi

Literary works have their own origins; each text, while being developed in mind or being jotted down on the paper, is necessarily influenced by relevant preceding texts. This has resulted in the emergence of new concepts such as intertextuality or interlecture in the area of New Criticism. In fiction, the more outstanding leading resources and themes are resorted to for the creation of new literary works. Ashura heritage, as one of these leading themes, is an inseparable part of every Iranian Muslim’s religious identity recurrently reflected in Iranian fiction. Literature, especially fiction, as a mirror of social beliefs and events has reflected the themes surrounding Ashura up to the point where a range of “Ashura Literature” has been created. Numerous elegies and lamentation poems have directly reflected Imam Hussein’s (AS) uprising and its concurrentevents. In contrast to poetry, fiction has the capacity to borrow and reflect those elements of Ashura events which are not easily reflected in poetry. A leading writer of the type, Dowlatabadi as a novelist has been influenced by the Ashura heritage in a more complicated manner. He has accomplished a unique literary creativity through a concurrent use of the various features of Ashura heritage and his personal experience in the area of religious lamentation (Ta’zieh). In this paper, we aims at investigating the way Ashura events have been represented in Dowlatabadi’s works, through a comparative perspective and with a focus on the theories of intertextuality and interlecture originated from Gérard Genette and Jean BelleminNoël.