شرح اصطلاح «شاه‌رخ» زدن در بیتی از حافظ

حافظ یکی از مشهورترین شاعران سبک عراقی است که از اصطلاحات علوم مختلف و بازی های مرسوم زمان خود مانند نرد و شطرنج و... در اشعارش اندک، اما دقیق و با رعایت تمام جوانب استفاده کرده است. بهره بردن او از این اصطلاحات هیچ‌گاه تصنعی و غیرمنتظره نمی نماید و چهرۀ لطیف و دلنشین غزل او را زمخت و مخاطب گریز نمی کند. او در برخی از ابیاتش از اصطلاحات شطرنج، مانند «شه انگیز»، «شاه‌رخ زدن» و... استفاده کرده است که فهم دقیق آن‌ها برای درک ظرافت این ابیات، الزامی است. در برخی موارد شارحان دیوان حافظ به درستی از عهدۀ شرح اصطلاح و به تبع از شرح بیت برنیامده اند. در این مقاله به روش تحلیلی- توصیفی به شرح اصطلاح «شاه‌رخ زدن» در بیتی از حافظ پرداخته شده است. این اصلاح به معنی «جابه جایی شاه با رخ» یا «به قلعه رفتن شاه» است که باعث دور کردن خطر از شاه می شود و در هر بازی فقط طبق شرایطی یک بار امکان پذیر است و در صورت استفاده نکردن فرصت برای همیشه از دست می رود، اما در تمام شرح ها این اصلاح را با تکیه بر فرهنگ های لغت و... اشتباه معنی کرده اند.

an exposition of the term shah-rukh zadan (castling) ina couplet by hafez

hafez, one of the most famous iranian poets associated with the iraqi style in persian poetry, incorporated terms from various sciences and common games of his time, such as backgammon and chess, into his poems sparingly but precisely and considerately. his use of these terms never seems artificialor unexpected, maintaining the engaging nature of his ghazals withoutmaking them coarse or elusive. in some of his couplets, he includes chessterms, such as shah-angiz (checkmating) and shah-rukh zadan (castling), whichare crucial for understanding the subtleties of his poetic lines. however, somecommentators have failed to properly explain the meaning of these terms,leading to inaccurate interpretations of hafez’s poems. this article aims todescribe the term shah-rukh zadan in a couplet by hafez, using an analyticaldescriptivemethod. the term refers to moving the king and the rook, also knownas castling, a chess move made only once to protect the king. if not used, theopportunity to castle is lost forever. despite its nuanced meaning, mostexplanations have provided incorrect interpretations by relying on the literaldefinitions found in dictionaries.