پیوند پادشاهی زاب طهماسب و اسطورۀ آرش کمانگیر

در شماری از متون ایرانی میانه می‏خوانیم که زاب، افرسیاب را «سپوخت» و آب و مرز را بازآورد و همین تیر انداختن به افراسیاب و سپوختن او (نه تیر انداختن به سمتی از زمین) در برخی متون ایرانی نو به آرش منسوب می‏شود. آیا این احتمال وجود دارد که داستان آرش و داستان پادشاهی زاب، دو اجرا از یک اسطوره باشند که با انتقال انتساب در سلسلۀ طولی علل و اسباب، گاه به آرش و گاه به زاب منسوب شده ‏باشد؟ شاهنامه ‏پژوهان دلایلی چند برای توجیه غیاب داستان آرش در شاهنامۀ فردوسی اندیشیده‏ اند که در دو گروه قابل دسته ‏بندی‏ است: داستان آرش در متن اساس فردوسی نبوده ‏‏است و دیگر، داستان آرش در متن اساس فردوسی بوده ‏است و او در سرایش شاهنامه حذفش کرده ‏است. آنچه در این مقاله بحث می‏شود این پرسش و پیشنهاد است که آیا ممکن است داستان آرش کمانگیر با چهره گرداندن و مطابق فرآیند «گشت اسطوره» در لایۀ زیرین و در قالب روایتی دیگر در شاهنامه حضور یافته و نقل شده ‏باشد؟ پاسخ بدین پرسش، موقوف به این است که نشان دهیم اسطورۀ زاب و اسطورۀ آرش، بیانگر یک مضمون هستند و دیگر آنکه تبدیل و تبادل میان زاب و آرش در دیگر متون هم دارای نمونه باشد. به تعبیر دیگر، چنان ‏که در نقد اسطوره ‏شناختی و نیز در روایت‏ شناسی مرسوم است به جای جست‏وجوی نام آرش، پی‏رنگ اسطورۀ وی در بخشی از شاهنامه که باید جایگاه زمانی حضورش باشد، کاویده شود. با این تغییر نگاه می‏توان این نظریه را مطرح ساخت که با تغییر انتساب خویش‏کاری از قهرمان به پادشاه در سلسلۀ طولی علل و اسباب، پی‏رنگِ اسطورۀ آرش کمانگیر که تلفیقی از سه خویش‏کاری آب‏فزایی، مرزنمایی و روشنایی است از آرش به زاب منتقل شده‏ است. به تعبیر دیگر، پادشاهی زاب طهماسب و داستان آرش، هر دو، روایت یک اسطورۀ کهن‏تر هند و اروپایی اند که به موجب آن، ایزد روشنایی، باران می‏بارد و مرز می‏پاید. این انتقال و «گشتِ اسطوره» میان آرش و زاب به صورت‏ آشکار‏ در شماری از منابع ایرانی میانه و ایرانی نو رخ داده‏است و دارای پیشینه و مشابه است.

the kingdom connection between the myth of arash the archer and zab tahmasab

several middle iranian writings mention that zab spōxt afrasiab, thereby restoring water and borders. some modern iranian texts ascribe the same act of shooting at afrasiab and spōxtan of him to arash. could the narratives of arash and the kingdom of zab perhaps be two iterations of a shared tale, wherein the myth is occasionally ascribed to both a warrior and the ruler ofsaid warrior? shahnameh scholars have identified various justifications forthe omission of arash's story in ferdowsi's shahnameh. we can divide thesejustifications into two categories: firstly, ferdowsi's original text did notinclude arash's story, and secondly, ferdowsi's text initially included arash'sstory but later removed it during the compilation of shahnameh. this articleinvestigates whether the shahnameh presents and narrates the story of arashthe archer in a distinct narrative style, potentially following the myth turnmethod. the resolution of this inquiry hinges on demonstrating theconvergence of the zab myth and the arash myth in terms of theirunderlying motif, as well as substantiating the existence of other instances oftransformation and interchange between zab and arash in other literaryworks. by adopting this altered perspective, it becomes plausible to proposethe hypothesis that zab tahmasab's realm and the tale of arash are bothretellings of an ancient indo-european myth. this myth revolves around adeity associated with illumination who bestows rainfall and traversesboundaries, thus facilitating the potential for collective migration.furthermore, the transfer and myth turn from arash to zab are evident invarious middle iranian and new iranian sources and share a comparablehistorical context.