سه رویکرد متفاوت (دشمنانه، افسانه‌ای و تحسین برانگیز) به ناصر خسرو در تاریخ ادب فارسی

ناصر خسرو از شخصیت‌های بزرگ و تاثیرگذار در تاریخ و فرهنگ و ادب ایران است، اما به دلیل فعالیت سیاسی و عقیدتی در مذهب غیر غالب، عده‌ای گاه تعمداً او را نادیده گرفته و فراتر از این، گاه عده‌ای او را مورد بدترین دشنام‌ها قرار داده‌اند. با این همه، همواره ذوق ادب دوست عام ایرانیان، استواری و فصاحت اشعار او را -بدون توجه به مسلک سراینده آن‌ها- ستوده و برخی از آن اشعار را در طول سده‌ها به خاطر سپرده‌ و نگاه داشته‌اند. این مقاله بر آن است که با جمع‌آوری هر گونه یادکرد از نام ناصر خسرو از زمان بعد از حیاتش تا سال هزار هجری در متون ایرانی، میزان و چگونگی حضور او را در حافظه مکتوب بلندمدت ایرانیان بررسی و تحلیل کند. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. بر اساس یافته‌های این تحقیق، سه رویکرد متفاوت به ناصر خسرو در متون وجود دارد: غالباً در متون ملل و نحل از او به زشتی یاد می‌شود. در برخی متون، فارغ از نگاه عقیدتی، اشعار او را تحسین می‌کنند و به زندگی او پرداخته می‌شود و رویکرد برخی متون به شخصیت او، افسانه‌پردازانه است تا واقعی. یادکرد دشمنانه نام ناصر خسرو از زمانی که فعالیت‌های نظامی و تبلیغی فرقه‌ اسماعیلیه افول می‌کند، کمتر شده و سیمای ناصر خسرو از مبلّغی مذهبی، تبدیل به پیر و شیخ صاحب کرامت می‌شود.

three different approaches (hostile, mythical, and admirable) to nasir khusraw in the history of persian literature

nasir khusraw is one of the great and influential figures in the history, culture, and literature of iran. but because of his political and ideological activity in the dominant religion, some have sometimes deliberately ignored him, and beyond that, some have sometimes insulted him the worst. nevertheless, the iranian literary friend taste has always praised the eloquence of his poems, regardless of the religion of the poet, and some of those poems have been remembered and preserved over the centuries. this article intends to examine and analyze the extent and manner of his presence in the long-term written memory of iranians by collecting any mention of nasir khusraw’s name from the time after his life until the year 1000 ah. this research has been done by a descriptive-analytical method. according to the findings of this study, there are three different approaches to nasir khusraw in the texts: he is often referred to as ugly in the islamic sectology texts. in some texts, regardless of ideological point of view, his poems are praised and his life is discussed, and the approach of some texts to his character is more mythical than real. the hostile mention of nasir khusraw’s name has diminished since the military and propaganda activities of the ismaili sect declined, and nasir khusrow’s image has changed from a religious preacher to a sufi that has miracles.