کوش‌نامه و نقش قهرمان بیگانه «آماج‌گونه» در بازسازی هویت ملی ایرانیان

در روند اسلامی‌شدن جامعه ایران پس از قرن هفتم میلادی، مفهوم نسب قومی و هویت تاریخی ایرانیان توسط افکار بیگانه به‌شدت دستخوش دگرگونی و ابهام گردید؛ اما برخی از ادبای ایرانی، با رونق‌یافتن زبان و ادبیات فارسی، رسالت حفظ و احیای حافظه فرهنگی را بر عهده گرفتند. برخی از حماسه‌های ملی ایران که بر اساس افسانه‌های شفاهی و مکتوب، بین قرون دهم تا دوازدهم میلادی گرداوری و منظوم شده‌اند، تاثیر به‌سزایی در بقای سنت فرهنگی ایران داشته‌اند. در میان این حماسه‌ها، کوش‌نامه به‌خاطر شکل‌دهی به یک قهرمان بیگانه، قابل‌توجه ویژه است. این منظومه که سراینده‌اش آن را داستانی از شاه چین خوانده است، بخش‌هایی از حافظه فرهنگی جمعی ایرانیان باستان درباره درگیری‌های نظامی دشمنان بیگانه با ایرانیان را در خود حفظ کرده است. بخش اصلی این مقاله شامل سه قسمت است. در قسمت نخست، پس از مروری مختصر بر داستان کوش پیل‌دندان، سه پیش‌نمونه برای کوش پیل‌دندان به دست داده و بررسی شده است: پادشاهان کوش در شمال آفریقا، پادشاهان سامی‌نژاد بین‌النهرین و پادشاهان امپراتوری کوشانی در شرق ایران. در قسمت دوم، با مراجعه به نظریه حافظه جمعی، مکانیسم تلفیق و ادغام پیش‌نمونه‌های چندگانه در روند شکل‌گیری شخصیت کوش پیل‌دندان موردبحث قرار می‌گیرد؛ و در قسمت سوم، بر اساس مفهوم «شخصیت آماج‌گونه» که اصطلاحی رایج در پژوهش‌های مربوط به ادبیات عامیانه در چین است– به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری خواهیم پرداخت. برخلاف شاهنامه که با توصیف و به تصویرکشیدن پادشاهان و پهلوانان ایرانی، ستایش آن‌ها به‌خاطر اعمال قهرمانانه در ایجاد و حفظ تمدن و نیز دفاع از کشور، افتخارات، هویت ملی و وحدت ایرانیان را در دوران اسلامی بازسازی کرده است، کوش‌نامه از طریق ترسیم چهره یک قهرمان بیگانه که دارای هویتی چندلایه از دشمنان خارجی است، «خود» را با شکل‌دادن به «دیگری» شناسانده و این‌گونه به بازسازی هویت ملی ایرانیان یاری رسانیده است.

On the Role of Exotic Hero of Archery Target Type in Kūshnāma Played in Reconstructing Iranian National Identity

In the process of Islamization after the 7th century, Iranian native ancestral conception and historical identity were severely eroded and interfered by foreign ideas. Under the background of the boom of New Persian language and literature, some Iranian literati assumed the mission of being the bearers of cultural memory. Collected and compiled on the basis of the ancient Iranian oral and written legends, certain Iranian national epics composed from the 10th to the 12th century show a significant influence on the survival of Iranian cultural tradition. Among the epics, Kūshnāma is particularly remarkable for its creation of an alien hero. After close scrutiny of the text, we can find that this socalled “Story of the King of China” integrates the fragments of the ancient Iranians’ collective cultural memory – the bygone military conflicts between the alien enemy chieftains and the Iranian people. The hero, acting as a typical character of the “archery target type”, is derived from multiple prototypes, which include the Kushite kings, the legendary Mesopotamian Semitic kings represented by Nimrud, as well as the kings of the Kushan Empire. Kūshnāma, therefore, by shaping an exotic hero of the archery target type with multiple identities of foreign enemies, draws the brilliant achievements of legendary Iranian kings and heroes together. Meanwhile, it contributes to establishing a comprehensive frame of reference for the rejuvenation of Iranian national memory. In other words, through recognizing the self by concretizing the other, the epic plays an important role in refashioning Iranian national identity in the Islamic era.